U asab nukuchil ma’ax xíimbalnaja’an Yóok’ol Kaabe’, ch’éej kex walkil 295 mil wa 215 mil ja’abo’o, ts’o’oke’ leti’e’ ma’ tu kanaj u kaxt ba’ax u jaanti’, mix xan ba’ax u beetik ka’aj káaj u bin u k’éexel yóok’ol kaab.
Yaan ba’axo’ob chíikesik tu táax lu’umil u noojolil Chinae’, tu’ux kuxlaj Gigantopithecus blacki –nuxi’ ma’ax ku p’isik kex óoxp’éel meetros u ka’analil yéetel aalchaj tak 250 kilogramóos– xu’ul u yantal ma’ili’ k’uchuk wíinik tak te’e baantao’, beey jts’a’ab k’ajóoltbil tu pikil ju’unil Nature. Ojéela’an kuxlaje’, tumen kaxta’ab kex 2 mil u p’éel koj yéetel kamp’éel kama’ach ts’aka’antako’ob u ti’alo’ob ka’ach le nuxi’ ba’alche’o’.
En español: Simio más grande se habría extinguido por inadaptación a cambios en clima
U k’ajla’ayil wa u yojéelta’al bix yanik u ch’i’ibalil ba’alchee’, bala’an ti’al máako’ob meyajtik páaleontolojyáa, tumen ku tukulta’ale’, bix úuchik u ch’éejel juntúul mu’uk’a’an ba’alache’ ka’alikil uláak’o’obe’ jach tu beel úuchik u kaniko’ob kuxtal. Ma’ ojéela’an ba’axten ch’éeji’, tu ya’alaj péeleontologóo yéetel máax múul meyajtmil xaak’al, Yingqi Zhang, ku meyaj tu mola’ayil Instituto de Paleontología y Paleoantropología de Vertebrados ichil Academia China de Ciencias.
“Ts’o’ok u máan kex lajunp’éel ja’abo’ob káajak u páana’al jayp’éel tu’uxo’ob, tumen mola’ay, ti’al u kaxtik uláak’ u chíikulal Gigantopithecus blacki; ba’ale’ ma’ yanak mix ba’al yéetel le ka béeyak u je’ets’el jach u k’iinil wa uláak’ ba’alo’ob yóok’lal, le beetike’ ma’ jach ojéela’an ba’axten ch’éeji”.
Ba’ax ojéela’an yóok’lal bix ch’éeje’, jok’a’an ti’ jump’éel noj meyaj tu’ux much’a’an jayp’éel ba’alo’ob yóok’lal nuxi’ simio, jch’a’ab ti’ 22 áaktuno’ob jatsa’antak tu baantail u kaajil Guangxi, tu xamanil China. Ti’al u beeta’al le xaak’alo’ob k’a’abéetkunsa’ab datasyoon.
Noj ba’al u tukulta’al ba’axten ch’éej juntúul ba’alche’ je’el bix le je’ela’, ba’ale’ u je’ets’el jach ba’ax k’iin ka’aj úuche’ ku ts’áak u páajtalil u tukulta’al bix yanik yóok’ol kaab te’e k’inalko’obo’, yéetel u na’ata’al bix úuchik u kuxtalo’ob te’e k’inako’obe’, tu ya’alaj juntúul ti’ máaxo’ob beet xaak’al, Kira Westaway, geocronóloga.
Wa ma’ tu béeytal u je’ets’el dáatasyoone’, mix táan u béeytal u kaxta’al uláak’ chíikulalo’ob ti’ lu’umo’ob tu’ux ma’ unaji’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
