Jump’éel u túumben jejeláas eek’o’obe’, ku xáantal chéen ich xmukulil yano’ob ma’ili’ jóok’so’ob buuts’i’, táant u yila’alo’ob tumen junmúuch’ ajxak’al xooko’ob.
"Viejas fumadoras": pata’abik u k’aaba’ le túumben eek’o’oba’; leti’obe’ ti’ ku yantalo’ob tu puksi’ik’al kgalaxyáa, Vía Láctea, je’el bis ts’a’abuk k’ajóoltbil ti’ xaak’al k’a’ayta’ab te’e k’iino’oba’. Le je’elo’oba’ túumben nukuch chak eek’o’ob, ts’o’oke’ kéen jo’op’ok u ch’íijilo’obe’ ku jach nojochtalo’ob.
U boonilo’obe’ ma’ jach chachaki’, “yaan k’iine’ mix táan u béeyetal u yila’alo’ob jumpuli’”, tu tsolaj Dante Minniti máax ku meyaj tu chilenail noj najil xoo Andrés Bello, ti’ jump’éel k’a’aytajil.
U jóok’sa’al buuts’ tumen le eek’o’oba’ ma’ yáax ila’ak ka’achili’, a’alab tumen áastrofisikóo Philip Lucas.
En español: Descubren nuevo tipo de estrellas ''viejas'' que emiten humo
Múuch’ máako’ob yaan tu paach le noj meyaja’, ma’ táan u kaxtiko’ob ka’ach úuchben eek’o’ob ka’alikil u máano’ob xaak’al, kex walkil lajunp’éel ja’abo’ob, tumen táan ka’ach u xak’altiko’ob u jejeláasil miyoonesil eek’o’ob yaan ichil tuláakal le ka’ano’, ikil u k’a’abéetkunsiko’ob u téeleskopyoil VISTA tu baantail Andes chilenos.
Táan ka’ach u kaxtiko’ob eek’o’ob k’aaba’inta’an protoestrellas, tumen le je’elo’obo’ óoli’ séeba’an yéetel mantats’ u túubiko’ob k’áak’.
Kaxta’ab 32 protoestrellas, "leti’e’ asab ya’ab kaxta’an chéen ichil junmúuch’ tak walkila’". Ba’ax péeksik k-óole’ yéetel ba’ax táant k-ojéeltike’, tumen táan k-ilik eek’o’obe’ chéen ti’ yano’ob kex mix ba’al ku beetiko’obi’, tu ya’alaj Lucas, máax ku meyaj tu noj najil xook Universidad de Hertfordshire del Reino Unido yéetel máax jo’olbes le túumben xaak’ala’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
