Javier Salinas
Tu noj najil xook Universidad Autónoma Chapingo (UACh) ti’ yaan u kúuchil Acuario Invernadero de Especies Tropicales tu’ux ku kaxta’al u beeta’al xaak’alo’ob, ku ya’abkunsa’al yéetel ku kaláanta’al chan ba’alche’ k’ajóolta’an beey ajolote (Ambystoma mexicanum).
Tu yáax k’iinil u winalil febreroe’ ku máan U K’iinil Ajolote tu Noj Lu’umil México, le beetik ajxak’al xooko’obe’ ku ya’aliko’ob k’a’anan ka kaláanta’ak axolotl ti’al ka béeyak u jeel kuxkíinsa’al le chan ba’alache’a’ tu’ux suuka’an ka’ach u yantal ma’ili’ p’áatak jach mina’ani’.
Higinio Francisco Arias Velázquez, máax jo’olbesik u jaats meyajil biología ichil Acuario Invernadero, tu ya’alaj walkila’ yaan 23 u túul axolotl.
Tu tsikbaltaje’ yóok’lal xaak’alo’ob beeta’ane’, béeychaja’an u je’ets’el wa je’el u chan ch’a’ak bej u kuxtal wa ka biinsa’ak kuxtal tuka’atéen tu’ux suuka’an ka’ach u yantal.
“Beey túuno’, ts’o’ok u xak’alta’al xan u jeneetikail ti’al u yila’al ka yanak uláak’ ti’ le jejeláasilo’ob yaan xan ti’al u béeytal u tse’elel ba’ax ma’ no’oja’an ti’ le yano’obo’; tumen ichil ba’ax ojéela’ane’, yaan organismos leucísticos ti’ le mejen ba’alche’obo’ ts’o’oke’ lelo’ jenetiikóo ba’alo’ob beeta’an u yantal tumen wíinik”.
Tu ya’alaj UAChe’ ku múul meyaj yéetel uláak’ xaak’alo’ob ku beeta’al yóok’lal ajolote, beyxan u bak’pachil, yéetel le ku kaxtik xan u ka’ansik wíinik u kaláant le mejen ba’alche’oba’ tu kaajil Ciudad de México yéetel u estadoil México.
“OJéela’ane’ ma’ ko’oj u káajal u tséenta’al ajolotei’, mix xan u ya’abkúunsa’ali’, le beetike’ ma’ talam u káajsa’al meyajo’ob ti’al u kaláanta’al te’e kaajo’obo’”, tu ya’alaj.
Uláak’ ba’ax ku meyajta’ale’, leti’ u pa’ak’al ahuautle (Corixidae), jump’éel ba’al ku yantal Lago de Texcoco, ts’o’oke’ yéetele’ ku tséenta’al chan ba’alche’. Le beetik k’a’anan u paklan yantal le je’elo’oba’, ti’al u múul líik’ilo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
