Ajxak’al máako’obe’ tu kaxtajo’ob jump’éel túumben kúuchil tu lu’umil Kaapnech, k’aab’ainta’an Valeriana, yéetele’ ku k’as sáasilchajal ba’al yóok’lal beyka’aj u nojochil u kaajil le úuchen kaajo’, yéetel ku ye’esik láayli’ yaan kúuchilo’ob ma’ xak’alta’ako’ob ichil u maaya lu’umil México.
U k’aaba’e’, Valeriana ts’o’oke’ naats’ yanik ti’ jump’éel ja’ láayli’ beey u k’aaba’o’, ts’o’oke’ yaan kex 16.6 kms kuadrados u nojochil. Chíika’an yaan tu’ux úuch paak’áali’ yéetel yaan xan u chíikulal le maaya kúuchilo’ob líik’sa’aj tu jats k’iinilo’ob Clásico (250-900 d.C.).
En español: Especialistas hallan Valeriana, nuevo sitio arqueológico en Campeche con más de 6 mil estructuras
Máako’ob ku meyajo’ob Secretaría de Cultura del Gobierno de México, táakano’ob meyaj Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH), beyxan ajxak’al xooko’ob ti’ u noj najil xook Tulanee’, ti’ u xamanil Arizona yéetel Houston, leti’ob kaxt le kúuchilo’
Ichil ba’ax a’alab ti’ jump’éel sientifikóo ts’íib jts’a’ab k’ajóoltbil tu pikil ju’unil Antiquity, tu yúuchben kaajil Valerianae’ ts’o’ok u yila’al yaan ka’ap’éel u noj chíikulalo’ob ti’ áarkitekturáa monumental.
Tu maas nojochile’ yaan ka’ap’éel plaasa k’ala’an, nuupulo’ob yéetel jump’éel noj bej, kúuchilo’ob de piraamidée, jump’éel tu’ux ku báaxta’al boláa, jump’éel ambalse tu’ux yaan u beel ja’ yéetel junmúuch’ kúuchilo’ob k’ajóolta’an beey Grupo E, yaan ba’al u yil yéetel preklaasikáa yéetel indikaaria k’iinilo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
