Ichil u kúulul che’obe’, wíinik oka’an meyaje’ ku yéeyiko’ob u maas mu’uk’antakil k’ab che’, ku k’axik u suumo’ob ts’o’oke’ ku na’akalo’ob. Meyaje’ ich ki’iki’ óol u yúuchul. Awate’ ku xa’ak’pajal yéetel u juum ikil u bin u péeko’ob tu k’ab che’, ikil u bin u xotik oomo’ob yéetel u cha’ako’ob u lúubul ti’ mejen bolsas. Meyaj káaj tu jach ja’atskabil k’iine’, tu bin u ts’o’okol.
En español: El aguacate de Michoacán, entre el 'cristal' y la 'maña'
Ki’iki’ óolale’ ku bin u yéemel kéen u ya’al junsúutuk na’ajko’ob tu chan camionil u biinsa’al le ajmeyajo’obo’, ka’alikil u bookankil mota ichil le oomo’obo’.
Jmichoacanil guía u jach k’ajóol u meyajil oome’ ku k’áatik:
- Ba’ax ka ts’u’uts’ike’ex.
- Cristal. Chéen ikil u yila’al bix u yúuchul ba’al te’el meyajo’, u k’a’abéetkunsa’al cristale’ (táakbesa’an ichil anfetamínico, ETA) jump’éel ba’al suuka’an u yila’al ka’alikil u t’o’okol oom.
“Nonoj ajmeyajo’ob jach táaj suuk ti’ob cristal; weye’ talam yanik ba’al yéetel metanfetaminas beyxan uláak’ drogas”, ku ya’alik Alejandro Méndez, u meyajnáalil Medio Ambiente ti’ u lu’umil Michoacán. Jala’ach Alfredo Ramírez Bedolla, u ya’almaje’ yaan kex 50 mil ajmeyajo’ob adictos ti’ le metanfetaminaso’.
Cristale’ jach k’ajóolta’an, ichil uláak’ ba’alo’obe’, tumen ma’ talam u beeta’ali’ mix xan ko’oji’ (13 dólares yóok’olal jump’éel gramo ku chukik tak ti’al 10 dosis, ku xáantal tak 15 horas kéen ts’u’uts’a’ak).
Ts’o’ok 25 ja’abo’ob káajak u núupul jmeyajnáal Méndez yéetel u meyajil oom, ts’o’oke’ u k’ajóol tuláakal bix u páajtal u k’i’itbesa’al “oro verde”. Ku kóom a’alik: “jump’éel relajo”.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
