José de Jesús León Reyes juntúul wíinik séeb u che’ej, ts’o’oke’ ts’o’ok u chan máan k’iin káajak u yantal u sakil u pool. Ts’o’ok 20 ja’abo’ob jo’op’ok u meyaj te’elo’. Leti’ máax jo’olbesik junmúuch’ ajmeyajo’ob tu’ux táaka’an 14 máako’ob t’okik oom, “hay revuelto”, ku ya’alik, u ya’abile’ táankelemo’ob ba’ale’ “yaan xan e kex 55 tak 60 u ja’abil”.
Kúulpach ti’ ba’ax ku tukulta’ale’, loobilaj suuka’an u yúuchul kéen jo’op’ok u yéensa’al oome’, ku yúuchul tu transporteil kéen biinsako’ob meyaj. “En vecese’ ku wenelo’ob, ku walk’ajal le camiono’, ts’o’oke’ ya’ab máak ku kíimil beyo’”.
-Kux te’el k’áaxo’.
–Pues u lúubul máak beyxan yéetel u cablesil sáasil.
–Wa mina’an u seguro’obe’, máax túun bo’otik wa ts’aatáantik.
– U talamile’ u ti’al máak, ti’al le chofero’ wa ti’al máax jo’olbesik le múuch’o’. K’a’abéet ktsikbal yéetel le patróno’, k-ts’ajko’ob wa kbo’otik u ts’aako’ob.
En español: Cortadores de aguacate en México, sin seguridad social, utilidades ni vacaciones
U empaquesile’ ti’alinta’an tumen nukuch estadunideseil mola’ayo’ob (Calavo Growers, Fresh Del Monte, Mission Produce Inc, West Pak Avocado, ichil uláak’o’ob), yaan k’iine’ yaan u yéet meyajo’ob te’el kaajo’ ba’ale’ mix ya’ab u táakpajlo’obi’, ts’o’oke’ ku jach ts’aatáantiko’ob ba’ax ku yúuchul tu kúuchilo’obi’. Kex tumen oksa’ab u ju’unil ti’al u xíimbalta’al jump’éel empaquee’ ma’ béeychaji’.
Ajmeyajo’obe’ ma’ tu meyajtiko’ob le nukuch mola’ayo’ob; leti’obe’ ku meyajo’ob ti’al junjaats “u mola’ayilo’ob corte”. Intermediariaobe’ –de outsourcing, je’el bix k’ajóolta’ano’ob ka’achij– ma’ xan táan u ts’aako’ob seguro ti’ u ajmeyajo’obi’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan