Kex tumen ma’ jach jats’uts’ u yila’ali’ mix xan ki’ bo’oki’, yaan ik’elo’ob je’el tsiintsime’ (Lucilia sericata) k’a’antako’ob ti’al kuxtal, ts’o’oke’ yaan noj ba’alo’ob ku ye’esiko’ob ti’ ba’ax ku kaxta’al wa ku na’atal ti’ ts’aak yéetel ciencia forense, beey tu ya’alaj César Raziel Lucio Palacio, u jka’ansajil ciencias ti’ u najil xook Colegio de la Frontera Sur tu noj kaajil Chetumal.
Jxak’al xooke’ tu ya’alaj u nojochil xtsiintsime’ óoli’ je’ex u ti’al u ya’abil xya’axkacho’ob yaan. Kuxa’an tu’ux maanal 15 grados centígrados ku yu’ubali’, tumen beey u béeytal u ch’íijil je’ex unaje’.
En español: Mosca verde, importante especie para la medicina y la ciencia forense
Le ik’elo’oba’ ku yila’al óoli’ tuláakal tu’ux chokoj u yooxol ti’ yóok’ol kaab, le beetik u Petenil Yucatáne’ jach ma’alob ti’al u yantal. Tu tsikbaltaje’, tuláakal xya’axkacho’obe’ ku ch’íijilo’ob beya’: ya’axe’ chéen je’, ts’o’oke’ túuts’tak xnook’ol, tak kéen nojochchajak.
Tuláakal le je’elo’ ku xáantal kex ichil ukp’éel tak 19 u p’éel k’iino’ob, ba’ale’ yaan ba’al u yil bix u máan k’iin yéetel bix yanik ba’al tu bak’pachil. Séeb u ya’abtal tumen u xch’uupulile’ ku ts’áak tak 100 je’ob wa maanal ti’.
Yóok’olal tu’ux ku ye’ele’ ku k’a’anantal ti’al ajxak’al máako’ob yéetel ti’al u meyajta’al ts’aak, kex tumen k’aas u yila’al tumen ya’abach máak. A’alab xane’ méek’a’an tumen Calliphoridae baatsil, ts’o’oke’ ku jaantik tu’ ba’al wa le táan u bin u k’astalo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
