U científicoil k’aaba’e’ Pterygoplichthys pardalis. Kaye’ uts ku ko’onol tumen ku máan u jaant u algasil ku yantal tu pak’il peceras. U ch’a’amaj u moots tu ja’il Amazonas, ba’ale’ walkila’ juntúul ba’alche’ ku máan u mult u ja’ilo’ob Quintana Roo.
Méek’a’an tumen Loricariidae baatsil, yéetel yaan kex 825 u túul u jejeláasil jatsa’an ti’ kamp’éel múuch’o’ob: Ancistrinae, Hypoptopomatinae, Hypostominae yéetel Locariidae. Suuka’an u jach jets’ik tu’ux yaan u lu’umil, ku jaantik algas yéetel u xiixel janal, ts’o’oke’ k’a’abéet nojoch ja’ tu’ux ku yantal ti’al u báab. Te’el tu’ux ku yantalo’obe’, ku jaanta’al tumen áayimo’ob, nutrias yéetel uláak’ jayp’éel nojoch kayo’ob.
En español: Pez diablo, especie invasora que puede acabar ecosistemas
“Ku tukulta’ale’ míin yaan óoxp’éel u jejeláasil, kex jump’éel túumben xaak’al tin beetaj ti’al u wilik máakalmáak yano’ob Río Hondoe’ tkaxtaje’ leti’e’ Pterygoplichthys pardalis; ba’ale’ leti’e’ comúno’, le beetike’ u k’aaba’ ich káastelan t’aane’ pez diablo wa limpia peceras. Kaye’ ma’ kuxa’an ich ch’óoch’ ja’i’, ku p’isik ichil 30 tak 40 cms, ba’ale’ u jach nojochile’ 70 cms; ku aaltal tak óoxp’éel kilos yéetel ojéela’ane’ je’el u kuxtal tak 15 ja’abo’ob”, tu ya’alaj Marta Elena Valdez Moreno, x-xak’al xook ti’ u kúuchil El Colegio de la Frontera Sur Unidad Chetumal.
Juntúul kay ts’u’uy, ts’o’oke’ tu xiik’il u tseeme’ yaan u k’i’ixel chichtak yéetel ku xoot, ba’ale’ lelo’ “talam ba’al tumen kéen chu’ukuk ti’ rede’, séeba’an u k’axkubáaji’ le beetik ku k’askúuntik xan le redo’; beey ucha’an ti’ kayo’ob ku chu’ukul Tabasco yéetel Kaanpech” tu ya’alaj Valdez Moreno.
Ku béeytal u kuxtal ti’ éek’ ja’, ts’o’oke’ ku yantal jayp’éel k’iino’ob kex ka tijik, le beetik jela’an ti’ uláak’ kayo’ob. Ku péek de áak’ab.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
