Ich káastelan t’aane’ k’aaba’inta’an Turipache de montaña, ts’a’aban u científico k’aaba’ beey Corytophanes hernandesii, juntúul jats’uts ba’alche’ ku yantal tu Petenil Yucatán, ba’ale’ u k’aaba’ ich káastelan t’aane’ ku ts’áak na’atbile’ yaanal tu’ux kaja’an.
Cháan áayime’, u chíikulal k’áax yéetel lu’um te’el baantaila’, tu ya’alaj Gonzalo Merediz Alonso, máax jo’olbesik u múuch’kabil Amigos de Sian Ka’an.
Leti’e’ tu tsikbaltaje’ táax u tséelikilo’ob u pool, u yooko’obe’ láayli’ táaxtak yéetel chowak; u neje’ maas chowak ti’ u wíinkilal. Ku p’isik kex 125 milímetros desde tu ni’ tak u jool u yiit.
En español: Turipache de montaña, emblema distintivo de la selva peninsular
Yaan u chan k’i’ix p’o’otil u pool, yéetel tu tséelikilo’obe’ yaan ka’ ts’íit u k’i’ixel, beyxan junt’o’ol u escamasil ku náakal tak tu yáax jaatsil u nej. U boonil u paache’, ya’ax yéetel wíiwits’ koob wa chak, u jobnele’ samal boox wa sak; tu tséelik u poole’ yaan junt’o’ol kóoch antifaz, ku káajal tu loreal banta, tak tu xikin yéetel u baseil u kama’ach.
Corytophanes hernandesii ku yantal tu k’áaxil u petenil Yucatán, u ya’abile’ Quintana Roo. Merediz Alonso tu tsolaj le chan ba’alche’a’ méek’a’an tumen Corytophanidae baatsil, yéetel séeba’an u yila’al wa leti’.
Juntúul ba’alche’ óol nojoch; chich u yáalkab yóok’olal u yooko’ob, ts’o’oke’ tumen táaxtako’obe’ ku béeytal u séeb k’atik ja’. Chan ba’alchee’ ku jaantik xíiwo’ob, u yich che’ob yéetel uláak’ ik’elo’ob ku kaxtik tu bak’pachil. Tumen jejeláas ba’ax ku jaantike’ ku kanik kuxtal kex ka yanak k’eexilo’ob tu’ux kaja’an.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
