Tsotsil jts’íib Mikel Ruíz tu ya’alaje’ u k’iinil u ka’ líik’sa’al u yóol ts’íib tumen u máakilo’ob máasewal kaajo’ob, yéetel kts’áak k-óol ti’ bix k-k’áat ktsikbalt le wa ba’axo’, ba’ale’ beyxan ti’al k-tsikbaltik bix le t’aano’ob a’alik wa tsikbaltik ba’alo’ob tak wóok’olal.
Jts’íibe’ tu tsikbaltaj ti’ La Jornadae’, tu meyaje’ ma’ táan u yutstal u tselik u ba’alumbáaj wíiniki’: talam ba’al ti’al máax ku ts’íib u tselik u nook’, u t’aan, u yich, tak kéen wíinikchajak, leti’e’ ba’ax tu kaxtaj tak ti’ le ts’ook ts’íib u beetmajo’, Sk’ak’alil ayan li ak’obale / El origen de la noche. Meyaje’ tu ts’áaj k’ajóoltbil le 26 ti’ febrero máaniko’, tu k’iimbesajil Feria Internacional del Libro del Palacio de Minería, yéetel tu jo’oloje’, tu kúuchil Museo Nacional de Culturas Populares.
Ruize’ tu ya’alaje’ kéen u beet talleres ti’ túumben ajts’íibo’obe’, ku jach a’alik ti’obe’, u jela’anil ti’ uláak’ indigenistail ajts’íibo’obe’, tumen “ma’ táan u páajtal ktsibaltik ba’al wa táan k-k’aaba’intik “indios” ichilo’on, tumen lelo’ ku ye’esik jump’éel tuukul yanchaj ti’ junjaats k’iino’ob
Ma’ chéen k-k’áat tsikbalt ba’al tak wóok’olal, tumen ma’ leti’e’ t’aano’ob tsikbaltik wa ba’ax, leti’e’ ba’ax e’esik jump’éel noj tuukul, tu’ux ku bix u na’ata’al yóok’ol kaab tumen tsotsilo’ob, tseltalo’ob.
“Kex ba’al ti’ máakalmáak a miatsil, tuláakalo’on kna’atik ba’alo’ob jela’antak, ba’ale’ tu ts’ooke’ jump’éelili’ ba’ax ken kbeetej, chéen yaan ba’al u yil ba’ax beetik kpéek. Tuláakalo’on kyaabilaj, beey, ba’ale’ beyxan k-kiinsaj, wa tumen ku yantal ba’ax beetik kbeetik”, tu ya’alaj.
El origen de la noche, chíimpolta’ab yéetel Premio Nezahualcóyotl de Literatura en Lenguas Mexicanas 2023. Mikel Ruize’ tu ya’alaj, “kin báaxal yéetel tuukulo’ob ti’ ba’ax kin imaginario, beyxan yéetel máax uts wa k’aas wíinik, máax beetik loob wa máax ku loobilta’al”.
”Ti’ uláak’ meyajo’ob in beetmaje’, tin kaxtaj u wokol tu tuukul u jach k’asa’anil narcotraficante, ti’al wilik bix u tuukul, ba’ax ku yu’ubik yéetel ba’ax ku ts’íiboltik, ba’ale’ beyxan kin wokol tu tuukul máax ti’ beeta’an loobilaj. Yaan k’iine’ ma’ ya’ab ba’al u jela’anili’, u ba’alile’ bix k-jatsik ba’al ich kaaj, tu’ux kts’áak: “lela’ tu beetaj le je’ela’, lela’ k’aak’as máak; lela’ leti’e’ uts wíiniko’obo’, lela’ leti’e’ máax ti’ ku beeta’al k’aas”, tu ya’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan