Ko’olele’ k’a’anan ti’al u beeta’al ts’aako’ob: Lena Ruiz

Eirinet Gómez

U meyaj ko’olele’, jach ts’o’ok u k’a’anantal ti’al u yantal ts’aako’ob, ba’ale’ beyxan ti’al u kaláanta’al u toj óolal wíinik, ba’ale’ kex beyo’, ku p’íitkúunsa’al u k’a’ananil kéen jo’op’ok u yúuchul meyaj ti’al u beeta’al ts’aako’ob, tu ya’alaj Lena Ruiz Azuara, Premio Nacional en Ciencias y Artes 2021.

Tu tse’ekil k’aaba’inta’ab Retos en el desarrollo de medicamentos, beeta’ab tumen u kúuchil e’esajil Museo de la Mujer, tu cha’achibtaj ba’ax j-úuch yéetel Letitia Mumford Geer, estadunidenseil ko’olel patjo’olt tu ja’abil 1896 jeringa hipodérmica chéen ti’al u k’a’abéetkunsa’al chéen yéetel jump’éel k’ab. 

Jump’éel nu’ukul tu k’exaj bix u ts’a’abal ts’aak, ba’ale’ ma’ chíimpolta’ab je’ex unaje’, jach ma’ ya’ab ba’al ojéela’an yóok’olali’, tu ya’alaj. 

Uláak’ ko’olel máax ti’ úuche’ Rosalind Elsie Fran-klin, máax meyajnaj tu difraccionil rayos X, ti’al u béeytal u yojéelta’al bix yanik u doble héliceil ADN. Jkíim tu ja’abil 1958, ts’o’oke’ ma’ jts’a’ab u chíimpolalil Nobel ti’, yéetel u meyaje’ mix ch’a’achibta’ab ka’aj náajalta’ab chíimpolal tumen Watson, Crick yéetel Wilkins tu ja’abil 1962.

Jach talam u meyajta’al jump’éel ts’aak, ba’ale’ maas ku jach talamtal wa ko’olel beetik yéetel jo’olbesik. K’uch u k’iinile’ óota’ab ti’alinkúunsa’al aguja hipodérmica de una sola mano tumen Mumford Geer. Ma’ tu jach éejenta’al ba’al wa ko’olel beetik. 

Ka’aj táajpaj te’el tsikbal Graciela Aguilera Suárez, máax jo’olbesik  Investigación en Farmacéuticos Rayere, tu táakmuk’taj ba’ax tu ya’alaj Ruiz Azuara yóok’olal talamilo’ob ku máansik ko’olel ichil u meyajil farmacéutica, tumen yaan u kuuch wíinik. 

Chéen tumen ko’olel máake’, ku talamtal ba’al, tu ya’alaj; ka tu k’a’ajsaj úuchik u ts’áakubáaj u beet jump’éel mola’ay ti’al xaak’ale’, yanchaj máak tu ye’esaj ma’ tu éejentik ba’ax ken u beetej. 

Tu ka’atúulalo’ob tu ya’alaj k’a’anan u beeta’al wa ba’ax ti’al u mu’uk’ankúunsa’al ko’olel ichil u meyajil ts’aak. 

Ruiz Azuarae’, juntúul ko’olel jach kaambanaja’an yóok’olal bix u ts’a’abal biomédica aplicaciones ti’al u tse’elel cáncer. Tu ya’alaje’ ku yilik k’a’anan: u mu’uk’a’an je’ets’el junmúuch’ meyaj ti’al u patjo’olta’al ts’aako’ob (biólogos moleculares, farmacólogos, genetistas, médicos clínicos), u péektsilta’al bix u núupul farmacéuticas tu lu’umil México yéetel toj óolal beyxan jala’ach. 

Aguilera Suáreze’ tu ya’alaj u mola’ayil Comisión Federal para la Protección contra Riesgos Sanitarios ma’ mantats’ séeb u xíimbali’, ts’o’okole’ u patjo’olta’al ts’aako’obe’ xaan, ko’oj yéetel ku chíikbesik jejeláas talamo’ob.