K'iintsil
La Jornada Maya
13/06/2025 | San Francisco de Campeche
La garza tricolor (Egretta Tricolor) juntúul ch’íich’ suuk u yila’al Laguna de Términos, u boonile’ ku k’éexel kéen jo’op’ok u kaxtik u núup, tumen ku súutul samal chak yéetel ch’ooj, ba’alae’ wa ma’e’ chéen k’aank’an. Ts’o’oke’ kéen ila’ake’ ojéela’an ja’e’ ma’ ka’anali’, tumen suuk u yantal tu’ux ma’ taami’.
Ch’íich’e’ ku yila’al tu lak’inil yéetel u noojolil América del Norte; tu jáal ja’ilo’ob Maine’, Texas yéetel tu jáal ja’ilo’ob México, juntúul u kajnáalil Área de Protección de Flora y Fauna, ti’ u péetlu’umil Kaanpech.
“Ch’íich’e’ ma’ jach nuuki’, mix xan jach chichani’, yéetel u yook beyxan u kaale’ chowak, je’el bix uláak’ sak boko’ob, yéetel uláak’ u láak’o’ob. Wa ma’ táan u kaxtik u núupe’, u yooke’ k’aank’ab, ba’ale’ wa táane’, samal chaj”; tu tsolaj máax beetik u k’a’aytajilo’ob Desarrollo y Medio Ambiente, A.C., Jacqueline May Díaz.
Tu tsikbaltaje’ u kaale’ ku p’atik beey jump’éel “s”, mix ba’al wa tu xik’nal wa chéen wa’alakal. Ku p’isik ichil 25 tak 30 centímetros.
“U koje’ chowak yéetel yaan u punta, ts’o’oke’ k’an u boonil, ba’ale’ kéne jo’op’ok u kaxtik u núupe’ ku súutul ch’ooj”.
Tu ya’alaj xane’, chíika’an leti’ tumen kaabal ti’, yéetel u kaale’, saktak, ba’ale’ ma’ táan u jáan séeb ila’ale’ tumen u yojel bix u satikubáaj yéetel u che’ilo’ob le tu’ux ka’ajano’.
U xch’uupul ch’íich’e’ ku ye’elsik kex 3 tak 4 ch’ooj je’, chéen juntéen ichil le ja’abo’. Lalaj ka’ap’éel k’iin ku ts’áak ka’ap’éel je’. Ba’ale’ kéen yanake’, tak u xiibil ku kaláantik.
Jbiológo Fermín Chaideze’ tu ya’alaj “ku p’áatal tu’ux ma’ taam ja’i’ tumen ti’ ku chukik ba’al u jaantej”. Ku jaantik mejen kayo’ob, ik’elo’ob yéetel yaan k’iine’ tak anfibios. Beyxan u mejenil muuch, muuch, yéetel amo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
