Ch’úuy, mina’an uláak’ je’ex leti’o’ yóok’olal bix u tséentikubáaj

U k’aaba’ ich káastelan t’aane’ caracolero común (Rostrhamus sociabilis), ba’ale’ noojol- lak’ine’ k’ajóolta’an beey gavilán caracolero. Juntúul ch’íich’ ka’aja’an tu’ux yaan humedad tu noojolil Quintana Roo, yéetel tu baantail u ríosil Kaanpech; yóok’olal bix u tséentikubáaje’, mina’an uláak’ je’ex leti’o’, tu ya’alaj Juan Flores Valadez, máax jo’olbesik Programa de Aves Urbanas de Cancún de la NABCI-Conabio.

Jbiologoe’ tu ya’alaj u yantal ch’íich’ ti’ ak’alo’ob je’ex Bacalare’ u chíikulal uts yanik u kuxtal k’áax, ba’ale’ beyxan u k’a’ajesajil unaj u yúuchul meyaj ti’al u kaláanta’al ba’alche’ob. Ch’íich’e’ k’as suuk u yila’al Bacalar, tu’ux uts yanik ba’al ti’al u janal yéetel u yantal u mejenil.

Tu tsolaje’, juntúul ch’íich’ ku máan ookol ts’o’oke’ jach tu beel u beetik, ichil u lu’umil América, tumen beey u kaxtik u yo’och; le beetike’, chéen jump’éel ba’al ku chukik ti’al u jaantej: u úurichil ja’, tu géneroil Pomacea.

Tu ya’alaje’ méek’a’an tumen baatsil Accipitridae, tu’ux táaka’an xan uláak’ i’ob yéetel ch’íich’o’ob óoli’ je’ex le je’elo’. Ku p’isik kex 48 cms u chowakil, yéetel chowak beyxan kóoch u xiik’, le beetik ku béeytal u xik’nal yóok’ol pantanos yéetel humedales ti’al u kaxtik u yo’och. U k’u’uk’mele’ jejeláas u boox boonil, yéetel u wíinkilale’ ma’ seen poloki’, chowak u xaaw.

Uláak’ ba’ale’, u looloch u koj, beeta’an ti’al u béyetal u t’óochik úuricho’ob. Le beetik mina’an uláak’ je’ex leti’o’, ba’ale’ láayli’ le je’elo’ ku beetik u p’áatal ich sajbe’entisl tumen u janale’ yaan ba’al u yil yéetel wa yaan, wa mina’an, le mejen ba’alche’ob te’el ich ja’o’.

Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan