Juntúul u ba’alche’il koos, ti’ le maas mu’uk’antak yéetel nojoch yaane’, béeychaj u ka’a yila’al tu jo’oloj 12 ja’abo’ob tu noj lu’umil México; ila’ab Lacandona k’áax úuchik u beeta’al u waktéen cha’anil Chiapas Birding Festival 2025, beey úuchik u ya’alal tumen u mola’ayil Dimensión Natural. Ichil tsikbal beeta’ab ichil La Jornada yéetel máax jo’olbesik Dimensión Natural, Santiago Gibert, beyxan yéetel u yéet meyaj Alan Monroy, ecólogo tropical, tu tsolajo’ob u k’a’ananil u kaláanta’al ch’íich’o’ob je’el bix le je’elo’, tumen oka’an ichil ba’alche’ob yaan jejeláasil sajbe’entsil ti’al u kuxtalo’ob, ts’o’okole’ k’a’anantako’ob ti’al u kuxtalil k’áax yaan tu lu’umil México.
Monroye’ tu tsikbaltaje’ “ch’íich’o’ob ku ch’úuyo’ob kaja’an ti’ neotropical k’áaxo’obe’ k’a’anan chuuk ku beetiko’ob, tumen lelo’ ku beetik u yantal kuxtal tu beel k’áax tu’ux ku yantalo’ob, le beetik kéen ila’ako’obe’ ku na’ata’al uts yanik ba’al.
“U yíich’ako’obe’ nuuktak je’ex u ti’al juntúul oso grizzly, ts’o’oke’ ku máano’ob chuuk je’ex juntúul báalame’; mina’an u jeel ch’íich’ ku chuuk je’ex leti’o’. K’a’anan ti’ nojoch k’áax ti’al u yantal.
En español: Avistan ejemplar de águila arpía en selva Lacandona; desde hace 12 años no se veía
Ti’al u yutsil kuxtal ka’atúul ti’ le kooso’oba’ k’a’abéet óoli’ kex 100 kms cuadradosil ma’alob k’áax”. Gibert tu ya’alaj koose’ ila’ab tu winalil abril, ts’o’oke’ ma’ jach táaj ch’ija’ani’, “lelo’ u k’áat u ya’ale’ u yuumo’obe’ naats’ xan yano’ob; ch’íich’o’obe’ ku beetik u k’u’ob ti’ ka’anal che’ob, le ku p’isiko’ob kichil 40 yéetel 60 metros u ka’analil, je’ex ya’axchee’”. U k’aaba’ ich káastelane’: águila arpía (Harpia harpyja), kéen u xit u xiik’e’ je’el u p’isik maanal ka’ap’éel metro, yéetel je’el u aaltal tak 9 kilos.
Beey jáalk’abilo’ je’el u kuxtal tak 50 ja’abo’ob yéetel kex 40 wa k’ala’an ti’al u kaláanta’al. Ku jaantik ba’alche’ob je’el bix ba’ats’o’ob, weecho’ob yéetel perezosos. Ichil u tsoolil Lista Roja de la Unión Internacional para la Conservación de la Naturaleza (UICN), le ch’íich’a’ jats’a’an beey juntúul ba’alche’ ma’ jach mu’uk’a’an yanik ikil táan u k’askúunsa’al k’áaxo’ob yéetel tumen ku máan chukbil. Oochel Santiago Gibert Isern / Dimensión Natura.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
