Ik’el, U chan mu’uk’a’an ba’alche’il yóok’ol kaab

Le chan ba’alche’a’ ku béeytal u ch’úuyik tak 850 u téenal u aalil u wíinkilal, ts’o’oke’ ma’atech u jach náachtal yóok’olal beyka’aj u nojochil. U k’aaba’ ich káastelane’ escarabajo rinoceronte wa Hércules. U científicoil k’aaba’e’ Oryctes nacsicornis.  

Le kéen u yu’ub saajkile’, ku k’a’abéetkunsik u muuk’ yéetel u baak, ti’al u séeba’an mukikubáaj, tumen beyo’ ku satkubáaj ti’ le ba’ax ku ts’áakubáaj u jaantej, ba’ale’ kex beyo’, ku yila’al beey juntúul chan ba’alche’ k’askúuntik u paak’áalilo’ob u jejeláasil xa’an palma de aceite, tumen séeb u kíinsik.

Ku yojéelta’al leti’e’, yóok’olal u baakel u pool; u ti’al u xibil ba’alche’obe’ maas chowak, looloch ka’anal ts’o’oke’ ku k’a’abéetkunsik ti’al u ba’atel yéetle u jeelo’ob ti’al u kaxtik u núup. Beyxan yaan uláak’ u baakel tu pool, ba’ale’ maas mejentak. U xch’uupul ba’alche’ile’ maas chichan, ts’o’oke’ mina’an u baakel, beey tu tsolaj Jacqueline May Díaz, máax beetik u k’a’aytajilo’ob u múuch’kabil Desarrollo y Medio Ambiente, A.C.

Boox u wíinkilal, samal boox wa k’as ya’ax; yaane’ piixil yéetel mejen tso’otso’ob, ts’o’oke’ wakts’íit u yook. Tuláakalo’obe’ u machmubáaj ti’ u tórax, u chuunil u wíinkilal.  

Ken nojochchajake’, ku p’isik ichil 2.5 yéetel 3.8 centímentros u chowakil, ba’ale’ ma’ tak u baakeli’. 

Yaan ku yila’al tu noojolil Estados Unidos, ichil tuláakal u noj lu’umil México, Caribe, América Central yéetel América del Sur. Yaan xan tu k’áaxil Área de Protección de Flora y Fauna Laguna de Términos. 

Xbióloga Estela Díaz Montes de Oca, tu ya’alaje’ ku jaantik xíiwo’ob yéetel u yich che’ob yéetel u kaabil nikte’ob ku xúuchiko’ob yéetel u baako’ob.