Ch’íich’ ja’, juntúul ba’alche’ séeb u kanik kuxtal tu’ux ku yantal

U k’aaba’ ich káastelan t’aane’ cormorán tropical, k’ajóolta’an xan beey cormorán neotropical (Phalacrocorax brasilianus), juntúul ch’íich’il ja’ séeb u kanik kuxtal tu’ux ku yantal, ts’o’oke’ ya’abach tu’ux ku yila’al ichil amercanoil continente, tumen yaan tu jáal ja’ilo’ob Cabo de Hornos, Sudamérica, tak tu noojolil Estados Unidos, yéetel yóok’ok cinco mil metros yóok’ol Andes. 

Kex tumen ku náachtal tu’ux ku yantale’, ya’abach ba’al yóok’olale’ ma’ ojéela’ani’. Xdoctora Griselda Escalona, xak’al xook ti’ u kúuchil meyaj Departamento de Conservación de la Biodiversidad ti’ u múuch’il Ecología ti’al Conservación de la Fauna Silvestre ti’ u kùuchil Unidad de Campeche, tu tsolaj ch’íich’e’ u ye’esmaj beyka’aj séebil u kanik kuxtal ti’ le tu’ux ku péeko’.

Jela’an ti’ uláak’ u jejeláasile’, le ch’íich’a’ ku t’úuchul ti’ bek’ech k’ab che’ob, ti’ u alambresil sáasil yéetel ku beetik u k’u’ ti’ che’ob. Kex tumen u ya’ab ti’ u yo’oche’ ku jóok’sik kéen u bulubáaj ich ja’e’, chéen leti’ ku béeytal u yokol tu túulisil, le beetike’ maas ya’ab kay ku béeytal u chukik ti’al u jaantej.

Tu ja’abilo’ob 60’se’, nonoj ch’íich’o’ob yaan ka’ach Estados Unidose’, ch’éeji, kex ma’ jach ojéela’an ba’ateni’. Ku tukulta’ale’ tumen káaj u k’uchul máak kajtal jáal ja’, ts’o’oke’ pesticidas ku meyaj ti’ kajnáalo’obe’ míin ma’ uts lúubik ti’obi’. Kex beyo’ ti’al u ja’abilo’ob 1970 ila’ab u ka’ ya’abtalo’ob.  

Científico xaak’al yéetel ts’íibo’ob beeta’an yóok’olale’ ma’ ya’ab, wa ku ke’etel yéetel uláak’ cormoranes. Tak tu ja’abilo’ob 70’s ti’ le siglo máaniko’, leti’ ka káaj xak’alta’al ba’alo’ob yóok’olal ba’ax ku jaantiko’ob yéetel ba’ax ku beetiko’ob.  

U nojoch ch’íich’ile’ jul boox u k’u’uk’mel yéetel ya’axtsile’en u léembal tu paach, beyxan tu xiik’, yéetel yaan u sak “V” yéetel u k’u’uk’mel tu kaal.