Éek’ xikin, u chíikulal u jejeláasil kuxtal yaan

Ichil xma’ ka’anal k’áax yaan América Centrale’ láayli’ u juum u ch’e’ej wawt Amazona autumnalis, k’ajòolta’an ich káastelan t’aan beey amazona de frente roja wa loro de cachetes amarillos. U táan u pool le ch’íich’a’ leelem chak, yéetel u p’u’uke’ ya’ax k’ank’an. Juntúul ba’alche’ chíikbesik u nojochil kuxtal yaan, beyxan bix u kanik kuxtal tu’ux ku máan, kex tumen ya’abach sajne’entsil ch’a’apachtik yóok’olal wíinik. 

X-doctora Griselda Escalona, máax ku beetik xaak’alo’ob Departamento de Conservación de la Biodiversidad ti’ u kúuchil Unidad de Campeche, ichil u múuch’il Ecología para la Conservación de la Fauna Silvestre, tu ya’alaj le jejeláasil ba’alche’a’ ya’abach tu’ux k’i’itbeas’an ba’ale’ jujunxóot u lu’umil. Ojéela’an yaan kamp’éel u jaats jejeláasil kuxa’an México yéetel k’ucha’an tak Panamá, je’el bix xan tu xamanil Sudamérica, tu’ux oka’an xan Venezuela, Colombia, Ecuador yèetel jun jaats Brasil.

Kex tumen ya’abach tu’ux aja’ane’, ma’ juntakáalili’ bix u yila’ali’. “Ti’ lu’umo’ob, je’ex México wa Venezuelae’, le ch’íich’o’oba’ ts’o’ok u p’íttalo’ob tumen ya’ab u máan chukbil ti’al u ko’onol ti’al aalak’tbil”, tu tsolaj Escalona. Beyxan tumen tu’ux ku kajtale’ ku k’askúunta’al ikil u ch’a’akal che’ob.  

Tu ya’alaje’ ma’ talam u yila’al ti’al máax jach ch’úuktik u chíikpajal. U neje’ de cuadrado, ts’o’oke’ u ya’ax leelem u k’u’uk’mel; yaan u chak k’aank’anil u xiik’. U táan poole’ (beyxan chúumuk ti’ u koj yéetel u yiche’) chak, chak u k’u’uk’mel, ka’alikil u p’u’uke’ beey k’aank’antak xa’ak’ta’an yéetel ya’ax k’aank’an.

“Tu lu’umil Kaapnech yéetel u petenil Yucatáne’, ku yila’al ti’ jejeláas k’áaxo’ob. Tu k’iinil táan u kaxtik ka yanak u mejenile’ ku júupul ti’ k’áaxo’ob maas k’aalaltak, ba’ale’ kèen k’uchuk u k’iinilo’ob ke’elile’ ku p’áatal tu’ux maas jéechkab”, tu tsolaj. Le  je’ela’ ku ye’esik bix u kanik kuxtal je’el bix u máan k’iin, míin tumen yaan xan ba’al u yil beyka’aj ti’ u yo’och ku kaxtik tu’ux ku yantal. 

Ku jaantik u yich che’ob, i’inajo’ob yéetel loolo’ob. Ichil le maas ki’ u yu’ubiko’, ti’ yaan u yich palmeras je’ex Cordia lutea yéetel Spondias purpurea, beyxan u yi’inajil Virola, Casearia yéetel  Protium; u yich che’ob je’ex Bursera simaruba y Erythrina poeppigiana, ichil uláak’ ba’alo’ob.  

Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan