de

del

Foto: Rubicela Morelos

Tumen ma’ béeyak u yantal mokt’aan ichil federal jala’ach yéetel u productoresil grano, tu péeltu’umil Michoacáne’, láayli’ yaan bejo’ob k’ata’an tu casetailo’ob u bejil México Guadalajara tu kaajilo’ob Atlacomulco, Zinapécuaro, Ecuandureo, Panidícuaro, Vista Hermosa, je’el bix xan tu noj federal bejo’ob Jiquilpan-Sahuayo, Jiquilpan-Zamora yéetel Venustiano Carranza-La Barca.

U múuch’kabil kolnáalo’obe’ tu ts’áajo’ob k’ajóoltbile’ ma’ tu éejento’ob ba’ax táan ka’ach u ts’a’abal ti’ob tumen u jala’achil México, tumen chéen a 6 mil 50 pesos u bo’ota’al u garantíail u toneladail le sak ixi’imo’, ba’ale’ u jach p’íitil k’a’abéete’ 7 mil 200 pesos u toneladail ti’al ka béeyak u yantal ba’ax k’a’abéet ti’al u meyajta’al yéetel ti’al u yantal tak u jach p’íit náajal yóok’ol.

Movimiento Agrícola Campesino (MAC), tu ts’áaj k’ajóoltbil jump’éel ts’íib tu’ux ku ya’alike’ “láayli’ táan ba’atele’ yéetel tu bin u piimtal”, tumen ma’ táan u béeytal u je’ets’el mokt’aan yéetel jala’acho’ob. Mina’an u k’iinil u ch’a’abal casetas yéetel bejo’ob ch’a’aba’an wa k’ala’an.

Ts’o’ok ka’ap’éel k’iin k’a’alak u federal bejil México-Veracruz tumen kolnáalo’ob ti’ u lu’umil Tlaxcala. Le ch’a’abano’ leti’e’ ku yáalkab Sanctórum-Nanacamilpa, tu kilómetroil 72 mil. Ch’a’abane’ tumen tukulta’ane’ beey je’el u k’áata’al áantaj ti’ u jala’achil u noj lu’umil México.




Yóok’olal le je’elo’, u jala’achilo’ob le péetlu’umo’, tu k’áatajo’ob ti’ máaxo’ob ku bino’ob te’el bejo’obo’, ka u ch’a’ob yaanal bej tumen le je’elo’obo’ laj k’aalatako’ob.

U Secretariado Ejecutivo del Sistema Estatal de Seguridad Pública (Sesesp), tu ts’áaj k’ajóoltbile’, ikil táan u ch’úukta’al ba’ax ku yúuchul mantats’, yéetel u sistemail kananil Centro de Control, Comando, Comunicación, Cómputo, Coordinación e Inteligencia (C5i), ila’ab yanchaj junmúuch’ máako’ob tu k’alo’ob le bejo’ yéetel u yáantajil tractores beyxan jump’éel tortón.

Le beetike’ ku k’áata’al ti’ kaaje’ ka u jach kaláant tu’ux bejil ku máan máak ti’al ma’ u xáantalo’ob tu’ux k’ala’antak bej, tumen beyo’ je’elili’ u béeytal u péek ba’ale’.

Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan