U waajil finadóos: u xt’uchitoilo’ob Xocchel

Jump’éel ti’ le k’a’anan ba’ax ku yets’kúunsa’al ti’al u k’a’amal pixano’ob tu k’iinil finadose’, leti’e’ ki’ waajo’. To’on yucatánilo’one’ yaan ki’ waaj kbeetik ti’al le k’iino’oba’, ts’o’oke’ noj chíikulal ti’al maaya kaajo’ob. Jela’an ti’ le suuk u beeta’al tu chúumuk kaajilo’ob México. Ba’ale’ yóok’olal le seen k’a’aytajil ku beeta’al ti’ pan de muertoe’, ts’o’ok u káajal u tu’ubul waaj ku beeta’al te’el kaajo’obo’. 

Xocchele’, jump’éel u méek’tankaajil tu chúumkil Yucatáne’, láayli’ u beeta’al u waajil finadóos. U k’aaba’ waaje’: xt’uchito wa ts’ulito. K’aaba’inta’an xan beey pan de figuritas, pan de muñequito wa chéen u panil finados. Xt’uchito’obe’ waaj ku beeta’al yéetel anís beyxan mantequilla. Ku beeta’al ti’al u k’iinil 30 ti’ octubre ti’al u yets’kúunsa’al tu sáasbal u k’iinik 31, ti’al u animasil mejen paala. Beyxan, yaan ku beeta’al ti’al le biixo’, 8 ti’ noviembre; yéetel biix k’alik mes, 30 ti’ noviembre. Kex tumen ku yets’kúunsa’al ti’al palaale’, te’el k’iino’oba’ ku ts’a’abal xan ti’al nukuch máak, tumen tu kaajil Xocchele’ tuláakal máak jaantik, je’el ba’axak u ja’abil. 

U waajil xt’uchitoe’ ku beeta’al yéetel u formail báaxalo’ob je’el bix xchikil wa muñeca, ba’ale’ yaan xan ku beeta’al yéetel u formail mejen paalal, woojo’ob, sirenas, péepen, áak, u pool k’éek’en, pato, úukum, juuj, miis, eek’, rosas, kayo’ob, xóolte’, yéetel je’el ba’axak bíin taak tu pool máak. 

Ma’ xaan wa waaj beya’, taal ti’ u waajil ánima wa pan votivo ti’al animas suuk u beeta’al ti’ jayp’éel u kaajilo’ob España, je’el bix Segovia, Valencia, Salamanca, León, Cataluña yéetel Islas Baleares, tu’ux suuk ka’ach u biinsa’al najil k’uj ti’al u bendecirta’al, ts’o’okole’ ku t’o’oxol ti’ óotsil wíinik ti’al u payalchi’ob yóok’lal le animaso’obo’.  Waajo’obe’ suuk u beeta’al ka’ach de wóolis wa de beey u wíinkilal máak. 

Ka’aj k’uch sak wíinik ti’ maaya lu’ume’, taasa’ab xan u harinail trigo, beyxan u meyajil panaderíail tu paach. Waaje’ suuk ka’ach u beeta’al ti’ conventos tumen fraileob franciscano’ob, yéetel tumen monjas concepcionistas, ti’al u jaanta’al tumen ayik’al máako’ob (sak wíinik yéetel ts’uulo’ob), ba’ale’ tak siglo XVIII káaj u beeta’al waaj ti’ yaanal kúuchilo’ob. Beey úuchik u káajal yáax panaderíasil tu kaajil Jo’. Ka’aj máan k’iine’, k’uch xan te’el mejen kaajo’obo’, ts’o’oke’ ki’chaj u yu’uba’al tumen máaxo’ob chan ma’alob u náajal.