de

del

Ko’olelo’obe’ tu beeto’ob u juum u paaxil mariachi tu noj kaajil París

Mujeres del mundo toman las riendas tradicionales del mariachi en Francia
Foto: IG @mariachilasadelitas

“Táan u bin u yantal kmuuk’”. Yéetel u guitarronilo’ob, beyxan u nook’ bordarta’ane’, mariachi ko’olelo’obe’ táan u bin u mu’uk’antal u juumsiko’ob mexicoil paax; suuk u pa’axal tumen xiibo’ob. 

Mariachi paaxe’, chíimpolta’ab desde 2011 beey Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad tumen Unescoe’, suuk u k’a’ayal tumen u múuch’ paaxil xiibo’ob. Ku búukintiko’ob u nook’il  charro yéetel u p’óoko’ob. Múuch’ paaxo’obe’ ku paxiko’ob k’aayo’ob jach k’ajóolta’an je’el bix Cielito lindo wa Volver, volver.

Ba’ale’ ts’o’ok u chan máan k’iin úuchik u káajal u chíikpajal u múuch’ k’aayil ko’olel, máaxo’ob kaxtik u ye’esko’ob u yóolo’ob ti’al u beetiko’ob u ki’ juum le paaxil je’elo’. 

Tu cha’anil Festival de la Mujer Mariachi Europa, beeta’ab le fin de semana máaniko’, tu noj kaajil París, táakpaj kamp’éel ti’ le múuch’ ko’olelo’obo’: xmexicoilo’ob Flor de Agave (Guadalajara) yéetel Cielito Lindo (Durango), británicail Las Adelitas yéetel franciail Arrieras Somos.

“Míin ma’ ya’ab ko’olel chíika’ani’, ts’o’oke’ unaj u je’ebel u kúuchil ko’olel ichil u le paaxil beya’ (mariachi), tumen tene’ leti’ kin beetik”, tu ya’alaj ti’ AFP, Alicia Leos, ti’al u tsolik ba’axten tu káajak tu ja’abil 2020e’ u múuch’il Arrieras Somos, tu’ux ku k’aay. 

Aliciae’ síij tu lu’umil México ba’ale’ ts’o’ok junk’aal ja’abo’ob kajlak París. Leti’ jo’olbesik u beeta’al cha’an, yáax jump’éel u beeta’al Europa, ts’o’oke’ u ka’atéenil u beetchajal.

Británicail múuch’ paax ku k’aaba’tik Las Adelitase’ yanchaj tu ja’abil 2013, yóok’olal Anna Csergo, máax, je’el bix uláak’ xmarichi’obe’, yáax meyajnaj yéetel u múuch’ paaxil xiibo’ob.

“Ka’ache’ talam u yu’ubal in t’aan ichil le múuch’ paaxo’obo’. Tin wu’uyaj maas chéen wa bix u k’as u’uypajal, ma’ tumen wa mu’uk’a’an in t’aani’”, tu k’a’ajsaj máax italo-húngaroil u ch’i’ibal, ba’ale’ kajlaj México. Le beetik tu káajsaj múuch’ paax yáax yanchaj tu lu’umil Europa. 

Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan