Ichil humedales, manglares yéetel marismas tu jáal ja’il U Petenil Yucatáne’ kaja’an juntúul ch’íich’ jach jats’uts’: u k’aaba’ ich káastelan t’aane’ rascón crepitante (Rallus crepitans), k’ajóolta’an xan beey rascón costero del Atlántico. Kex tumen ma’ séeb u jáan ila’ali’, wa tumen ku béeytale’, lelo’ u k’áat u ya’al uts yanik k’áax tu’ux yaan, tumen walkila’ maas sajbe’entsil yanik yóok’olal u péek wíinik.
Yóok’olal le je’elo’, Juan Flores Valadez, máax jo’olbesik u nu’ukbesajil Programa de Aves Urbanas de Cancún NABCI-Conabio, tu tsolaj ch’íich’e’ jatsa’an beey ba’alche’ especial kaláanta’an tu noj lu’umil México, ts’o’oke’ lelo’ u k’áat u ya’alej, kex tumen ma’ jach sajbe’entsil u ch’éejeli’, k’a’anan u pakta’al yéetel u kaláanta’an tumen yaan ba’alo’ob k’askúuntik le tu’ux suuk u yantalo’.
En español: Rascón crepitante, indicio de la salud ecológica de los ecosistemas
Tu ya’alaje’, rascón crepitantee’ juntúul ch’íich’ ma’ seen nojochi’, jump’éel ba’ax chíika’an ti’ marismas salobres yéetel u manglaresil jáal ja’. Bek’ech u wíinkilal yéetel chowak, no’oja’an ti’al u péek ich u piimil xíiwo’ob ts’o’oke’ ma’ táan u jáan ila’al. U k’u’uk’mele’ samal boox, yéetel u yojel u satkubáaj te’el luuk’il tu’ux ku yantalo’.
Tu tsolaje’, juntúul su’ulak ch’íich’, le beetik ma’ séeba’an u cha’ak u yila’ali’. Kéen t’anaake’ beey awat ku beetike’, ts’o’oke’ xo’oxot’ u juum.
Ch’íich’e’ ku janal kéen kabachajak ja’, tumen ku chíikajal le luuk’o’, yéetel ku yantal u yo’och. Tu ya’alaje’, le ba’ax ku jaantike’, mejen k’áak’náab ba’alche’ob, je’el bix cangrejos violinistas, moluscos, xnook’olo’ob, mejen kay yéetel u yik’elo’ob k’áak’náab. Yóok’olal chowak u koje’ ku béeytal u jupik ich luuk’ ti’al u kaxtik u yo’och.
Flores Valadez tu ya’alaje’, kex tumen ma’ tu jach chíikbesikubáaje’, kéen ila’ake’ ku yojéelta’al uts yanik k’áax. Ichil u winalilo’ob marzo yéetel junio ku kaxtik u ya’abta’al. Ku beetik u k’u’ yóok’ol su’uk wa naats’ lu’um, ba’ale’ u yojel u sat tu beel.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
