Muuch k’ajóolta’an beey sapo concho, jach chéen u chan jaajil yaan u ch’i’ibal ti’ u noj lu’umil Puerto Ricoe’, jts’a’ab k’ajóoltbil te’el ja’aba’ úuchik u chíikibesa’al tu chowak cha’anil ‘Debí tirar más fotos’ ti’al Bad Bunny. Ts’o’ok maanal ka’ k’áal ja’ab káajak u ts’áak u yóol ti’al ma’ u ch’éejel te’el yóok’ol kaaba’, ikil táan u yáanta’al tumen ajxak’al máako’ob ti’al ka béeyak u ya’abkunsikubáaj.
“U péersonaajeil conchoe’, le ku chíikpajal tu cha’anil Bad Bunnye’, táan u pakta’al, le beetik maas chan k’ajóolta’an walkila’. Juntúul ba’alche’ suuka’anili’ u yantal ichil kuxtal suuk u péek Puerto Rico”, jtso’ol tumen Sondra Vega, juntúul xbiologáa ti’ u noj najil xook Universidad de Puerto Rico (UPR) tu kaajil Arecibo.
U ni’ muuche’ k’aas t’iichil. Tu cha’anil Bad Buunye’, leti’e’ ba’alche’ ku ya’alik “Acho PR es otra cosa”. Muuche’ ku béeytal u kuxtal ichil wakp’éel yéetel waxakp’éel ja’abo’ob wa tumen k’aalal kaláantbil, ba’ale’ wa chéen beey jáalk’abil kuxliko’, chéen chúumuk ti’ le beyka’ajo’, tumen le tu’ux ku yantalo’ táan u k’askúunta’al, beyxan tumen yaan tulixo’ob jaantik yéetel uláak’o’ob multik.
Vegae’, ya’abach ba’alo’ob u kanmaj yóok’olal bix u kaláanta’al le muuch beya’. Ku tsikbaltike’, úuchik u chíikbesa’al peltophryne lemur -u sientiifikóo k’aaba’- te’el cha’ano’, ts’o’ok xan u béeytal u k’ajóolta’al tumen uláak’ máako’ob, le beetik xan ts’o’ok u béeytal u bin u ye’esa’ale muuche’ táan u ts’áak u yóol ti’al ma’ u ch’éejel u yantal te’el yóok’ol kaaba’, desde u ja’abil 1984, ka’aj káaj u beeta’al meyajo’ob ti’al u kaláanta’al.
Abel Vale Nieves, máax jo’olbesik u múuch’kabil Ciudadanos del Karso, táakbesa’an xan te’el meyaj ti’al u kaláanta’al ba’alche’ déesde u ja’abil 2006, ikil táan u múul meyaj yéetel UPR, Departamento de Recursos Naturales y Ambientales (DRNA), yéetel u jala’achil le noj lu’umo’, beyxan 14 u p’éel soloojiko’ob ti’ u lu’umil Estados Unidose’, ku k’áatik ka yanak jump’éel kúuchil chéen u ti’al u ya’abkunsa’al u muuchil conho tu lu’umil Puerto Rico, ti’al ma’ u seen tojoltik u meyajil u kaláanta’al.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan