Mejen najo’ob beeta’an yéetel che’ tu noj kaajil Chetumale’ jach k’a’anantako’ob yóok’lal bix beeta’anobi’, le beetike’ táakbesa’anob ichil u áarkitekturail síij beey anglocaribeñail, tumen leti’e’ k’a’abéetkunsa’ab tu lu’umil Caribe yéetel yachaj xan íinglesa óol ti’obi’.
Beey túuno’, najo’ob beeta’ab Chetumale’ jelbesa’abob ti’al ma’ u k’astalo’ob yóok’lal u chokolil le lu’umo’, beyxan ti’al u jéets’elo’ob tu beel ti’ k’áaxo’ob tu’ux taam, le beetik yanchaj u tukulta’al bix u ts’a’abalob ka’anal (palafitos).
J-áarkitekto yéetel jka’ansaj ti’ u noj najil xook Instituto Tecnológico de Chetumal (ITCH), Jesús Castillo García, tu jach kanaj bix u yutskíinsik úuchben kúuchilo’ob yéetel tuunilwoojo’ob. Leti’e tu tsikbaltaj jayp’éel ba’alob yóok’lal bix beeta’abik u najil che’ob yaan tu noj kaajil Payo Obispo ma’ili’ k’uchuk u ja’abil 1955; ka’aj máan le ja’abo’, chéen pak’il naj ku beeta’ali’.
Tu ya’alaj xane’, yóok’lal bix u chokolil le lu’uma’, talam u béeytal u je’ets’el u jach ma’alob ooxolil wa síisil le najo’, ba’ale’ yóok’lal bix beeta’anil le najo’oba’ páatchaj u kajtal máak tu beeli’: “u yóok’olile’ chiinil yanik, le beetik ma’ táan u yokol jai’, ts’o’okole’ k’iin jach ooxole’ ku yokol síis óol tu’ux chan ka’anal yanik”, tu ya’alaj.
Edición: Ana Ordaz
