Tu ja’abil 1993 ka je’ets’ Reserva Cuxtal beey Área Protegida, ba’ale’ ichile’ kuxa’an ya’abach ajmeyaj máako’ob síijo’ob tu lu’umil Yucatán yéetel jach ki’imak u yóolo’ob yaniko’obi’. Ba’ale’ yóok’lal ba’ax táan u tukulta’al u meyajta’al ti’al u beeta’al Tren Mayae’, jts’a’ab k’ajóoltbil tumen Rogelio Jiménez Pons, máax jo’olbesik Fondo Nacional de Fomento al Turismo (Fonatur), mokt’aan bin je’ets’ yéetel u méek’tankaajil Jo’e’ ku táakbesik u ch’a’abal mil hectáreas ti’ le k’áax kaláanta’ana’, ts’o’okole’ tu jets’aj yaan u laj p’ata’al tu beel.
Anselma Pech Tzab, kaja’an tu chan kaajil Dzoyaxché, máakt’anta’an tumen le noj k’áaxo’, ts’o’ok lajun ja’abo’ob káajak u tséentik yéetel u beetik u meyajil kaab ti’al u konej yéetel ti’al u beetik u ts’aak jayp’éel k’oja’ano’ob. Leti’e’ u yojel nup’a’an yanik yéetel u yik’el kaab ku meyajtik, tumen kéen lúubuk u yóol wa kéen k’uuxinake’, u yik’el kaabe’ ku yu’ubiko’ob xan.
Ichil Reserva Ecológica Cuxtale’ láayli’ ki’ u kuxtal máaki’, kex tumen naats’ yanik ti’ u noj kaajil Jo’ tu’ux óoli’ ts’o’ok u laj jaanta’al u k’áaxil tumen u seen beeta’al najo’obi’. Ya’abach k’áaxo’ob yéetel che’ob p’aatali’. Chika’an yaanal ba’al kuxtal yaan te’elo’.
Te’e k’áaxa’ kuxa’an ya’abach che’ob yéetel ba’alche’obi’, ba’ale’ beyxan ti’ kaja’an ya’abach aymeyajo’obi’. La Jornada Maya tsikbalnaj yéetel óoxtúul ti’ leti’obi’, ti’al u yojéeltik jayp’éel ba’alo’ob yóok’lal u meyajo’ob yéetel ba’ax ku beetiko’ob, beyxan bix u koniko’ob.
Beyxan ti’ kaja’an juntúul xi’ipal ku chuuyi’. Leti’e’, Luis Tun Xool, 20 u ja’abil, yéetel ti’ síij tu chan kaajil San Pedro Chimay, ts’o’okole’ ku laj tselik tuukul jets’a’an yóok’lal ba’ax unaj u beetik juntúul xiib wa juntúul ko’olel, tumen te’e kaajo’, chéen leti’ u xiibil ku xok chuuyi’, iipil yéetel terno ku chuyik. Beyxan ti’ yaan Pedro Chay Vela, u yuunmil Granja Carpian El regalo, ti’ u kaajil Tahdzibichén, tu’ux ts’o’ok waxakp’éel ja’abo’ob káajak u beeta’al u leecheil taman, beyxan keesos, yogur yéetel uláak’ ba’alo’ob ti’al xan u konej. Je’el bix leti’obo’ yaan uláak’ máako’ob ts’o’ok u suuktalo’obi’ yéetel ku beetiko’ob k’a’anan ba’alo’ob yéetel utstak ti’al kuxtal.
Reserva Cuxtale’ síij tu k’iinil 14 ti’ julio ti’ u ja’abil 1993, tumen leti’e’ k’iin ts’íiba’ab Diario Oficial del Gobierno del Estado de Yucatán yéetel je’ets’ beey Área Natural Protegida (ANP).
Edición: Sasil Sánchez Chan
