Oochel: Federación Delfines Unidos
U ya’abil kajnáalo’ob kaja’an tu Villail Isla Agudae’, chuk kayo’ob. Kaaje’ ti’ p’aatal tu lak’inil u méek’tankaajil El Carmen, tu noj lu’umil Kaanpech. Ki’ichkelem kaaj, úuchben tuunich naj líik’sa’ani’ yéetel u machmaj u moots, yóok’lale’ tu yáax k’iinil diciembre máanika’ chíimpolta’ab beey Pueblo Mágico.
Jump’íit maanal ti’ 6 mil u túulal u kajnáalilo’obi’, ts’o’okole’ u jáal ja’ilo’obe’ ku chúukbesiko’ob u ak’alil Laguna de Términos, tu’ux jets’a’an xan u jáalilo’obe’ beey Santuario de los Delfines, tumen ba’alche’ yano’ob te’elo’ ku beetik u kóojol máak cha’ani’; beey xan u yúuchul yéetel u k’iimbesajil Cristo de los Pescadores; ts’o’okole’ u chan k’u’il Rudensindo Cantarell, máax kaxt Cantarell, kúuchil tu’ux yaan petroleo tu Sondail Kaanpech, k’a’anan ti’al u yantal taak’in tu noj lu’uml México.
J-ts’íib k’ajla’ayil noj kaaje’, Daniel Cantarell Alejandro, ku tsolik ka’ach úuche’ le kaaja’ k’ajóolta’an tumen maayaob beey “Hol tun”. Ts’o’okole’ ku ya’alike’ “tu k’iinil úuchik u multa’al le lu’uma’ tumen sak wíiniko’obe’ te’e kaaja’ ku ta’akikubáaj pirataob yéetel ku ch’a’ako’ob ja’ te’e aak’alo’”.
Tu ja’abil 1792e’ jumúuch’ pirataobe’ tu yokoltajo’ob jump’éel cheem ku taal ka’ach tu áalkab ja’il Usumacinta. Ba’ale’ u jala’achil El Carmen te’e k’inako’obe’, Bernardo Sáenz Montero tu yilaj u kaxtiko’ob ti’al u beetik u jets’talo’ob. Le beetike’, yanchaj u beeta’al jump’éel chan fueerte ti’al u páajtal u kaláanta’al ba’al te’elo’. Leti’ob túun ku tukulta’al leti’ u yáax kajnáalilo’ob Isla Aguada.
“Ts’o’ok u yúuchtal kajlak u chuk kaayo’ob yéetel u baatsilo’obi’, suuka’anile’ xeex ku chukiko’ob”; beey tu ya’alaj Elizabeth Velueta, máax ti’ p’aatal te’elo’. Chéen ba’axe’ ku tsikbaltik xane’, ts’o’ok u p’áatal ma’ ya’ab ba’al ku chu’ukuli’ tumen ti’ yaan Petróleos Mexicanos (Pemex) tu Sondail Kaanpech, le beetike’ yaan máaxo’obe’ ku kaxtiko’ob meyaj ikil u k’a’amal ajxíinximbal máak te’elo’.
Walkila’ yaan kex 40 cheemo’ob yéetel 80 u túul máak ku meyajo’obi’, xíimbalkunsaj ku beetiko’obe’ ku xáantal kex 40 minutos yéetel ku k’ujsa’al máak Isla Pájaros, tu’ux kaja’an u jejeláasil ch’íich’o’ob, je’el bix cigüena Jabirú, Espátula Rosada, Pelícanos, Jacana, Garceta Blanca, Gaviota Argénta, Caracara, Pelicano Pardo, Gaviota Común, ichil uláak’o’ob. Ken ts’o’okoke’ ku biinsa’al máak ti’al u cha’antik delfines nariz de botella, tak ken k’uchuk máak Cayo Arena, ti’al u ki’ cha’antal Laguna de Términos.
Je’el bix le je’elo’, yaan uláak’ k’a’anan ba’alo’ob ti’ le kaaja’. Ba’ale’, kamp’éel ja’ab yanchaj u yúuchul meyaj ti’al u páajtal u chíimpolta’al beey Pueblo Mágico, tumen yanchaj u chúukbesa’al tuláakal ba’ax ku k’áata’al tumen jala’acho’ob ti’al ka béeyak.
Tu Villail Isla Aguadae’ kaja’an ya’abach chuk kayo’obi’, ti’ p’aatal tu lak’inil u méek’tankaajil Ciudad del Carmen, Ya’abach kuxtal yani’, je’el bix ch’íich’o’ob, kúuchilo’ob yéetel miatsil.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
