Jo’oljeak juevese’ káajsa’ab u ka’atéenil u beeta’al u múuch’tambalil Sur.Real Encuentro Cultural de la Frontera Sur. Te’e yáax k’iinil meyajo’oba’ jts’a’ab k’ajóoltbil ka’ap’éel cha’an beeta’an tumen Eduardo Lizalde Farías, beyxan yanchaj junsúutuk tsikbal yóok’lal bix u péech’óolta’al u ba’alubáaj yéetel u miatsil kaajo’ob yano’ob tu xuul u lu’umil p’aatal tu noojolil u noj lu’umil México, tu’ux táakpaj xan aj xak’al xooko’ob yéetel máaxo’ob ku meyajo’ob yóok’lal miatsil.
U súutukil úuchiku káajsa’al meyaje’, máansa’ab ti’ u kúuchil Facebook u cha’anil Sur.Real - Encuentro Cultural de la Frontera Sur. Te’elo’ Salomón Bazbaz, máax beetik u próoduktor éejekutiboil, tu ya’alaj u k’a’ananil u beeta’al ch’anil je’el bix je’ela’ kex táan u máan pak’be’en k’oja’ane’ tumen yéetele’ ku páajtal u chíikbesa’al noojol lu’um tu táan u yich yóok’ol kaab yéetel tumen ku nup’ik jala’ach yéetel kaaj, beyxan yéetel maásewal kaajo’ob yéetel uláak’ junjaats kaaj, yéetel tumen miatsile’ k’a’anan ti’al u kuxtal kaaj”.
Ka tu chukaj las 9 ja’atsak k’iin -je’el bix u máan k’iin Quintana Roo- káajsa’ab u ka’atéenil u beeta’al cha’an yéetel táakpaj máaxo’ob táakano’ob ichil u múuch’kabil beetik: Eduardo Lizalde Farías máax ku jo’olbesaj; Salomón Bazbaz Lapidus, u próoduktor éejekutiboil; Federico Leyva Reul, máax ku múul jo’olbesik próoduxion yéetel Adrián Herrera Urquijo, yéetel Harry Domínguez.
Yáax tse’eke’ beeta’ab tumen Eduardo Lizalde, tu’ux tsikbalnaj yóok’lal ka’ap’éel cha’ano’ob tu beetaj: Ébano. La tercera raíz en México, ti’ u ja’abil 1997, tu’ux ku chíikbesa’al áafrokanoil kaaj kuxlaj te’e lu’uma’, uláak’ jump’éele’ El Caribe fortificado, ku ye’esik xíimbalil beeta’ab ti’ 17 u p’éel u noj lu’umilo’ob Caribe yéetel Europa, tu’ux táaka’an xan México, yéetel ku chíikbesik bix úuchik u líik’sa’al u kúuchil ajk’atuno’ob ka’alikil táan u yáalk’ab u k’iinil colonia.
U ka’ap’éel meyajil beeta’abe’, leti’e’ tsikbalil “Patrimonio natural y cultural de la frontera sur ¿en peligro?”, tu’ux táakpaj máax káajs u meyajil Centro de Artes Indígenas, Salomón Bazbaz Lapidus; máax jo’olbesik turismo sustentable ichil u mola’ayil Secretaría de Turismo federal, César González Madruga; ajmola’ay máak Otto Von Bertrab yéetel máax jo’olbesik u kúuchil INAH Quintana Roo, Margarito Molina Rendón.
Ka káaj u tsikbale’, Bazbaz Lapidus tu ya’alaj Unescoe’ ku chíimpoltik óoxp’éel u jejeláasul u ba’alubáaj kaaj: natural, miatsil yéetel material, ts’o’okole’ tu noj lu’umil Méxicoe’ tajan ya’ab ba’alob yaan yóok’lal le je’ela’.
Molina Rendón tu tukultaje’, ti’ le ts’ook ka’ak’áal ja’abo’ob ts’o’ok u máano’ob tu lu’umil Quintana Rooe’, ts’o’ok u jach séebta’al u yúuchul ba’al yóok’lal u k’a’amal aj xíinximbal máako’ob, ts’o’okole’ yaan ba’alo’ob úucha’an je’el bix u k’askúunta’al jayp’éel ba’alo’ob suuk u beeta’al ka’achij.
Láayli’ te’e k’iino’ yanchaj u súutukil kaambal kompostáa tu yotoch, ka’ansab tumen Kimberli Mejía Alvarado.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
