Máaxo’ob ku meyajtik paak’áalo’ob yéetel ku tséentiko’ob ba’alche’obe’, ku k’a’abéetkunsik u 70 por cientoil u ja’il yaan tu noj lu’umil México, beyxan, uláak’ 15 por cientoe’ ku jach táaj k’a’abéetkunsa’al tumen nojoch mola’ayo’ob, máaxo’ob xan “túuxtik ja’” ti’ uláak’ táanxel lu’umo’ob, je’el bix Estados Unidos, tu’ux ku k’áata’al janabe’enba’alob ku pa’ak’al te’e noj lu’uma’, beey úuchik u ya’alal tumen ajxak’al xooko’ob.
Alonso Aguilar, juntúul u ajxak’al xookil Instituto de Investigaciones Económicas ti’ u noj najil xook UNAMe’, tu ya’alaj ja’e’, utsbe’en ba’al u ti’al kaaj, le beetike’ ti’ jala’ach p’ata’an u meyajil u jóok’sa’al, kex tumen yaan k’iine’ ku ts’áak u páajtalil ti’ nojoch mola’ayo’ob ti’al u beetiko’ob u meyajil u jóok’siko’ob, u sutiko’ob uk’be’enil, ichil uláak’ ba’alo’ob.
Wilfrido A. Gómez Arias yéetel Andrea Moctezuma, u ajxak’al xookilo’ob UNAMe’, u ya’almajo’ob ti’ u ts’íibil u beetmajo’ob Los millonarios del agua, u a’almajt’aanil ja’, Ley de Aguas Nacionales jets’a’ab tu ja’abil 1992e’, jts’a’ab u páajtalil u tajan ch’a’abal ja’ tumen u máakilo’ob sektor pribadóo.
“Beey túuno’, ti’ mix jump’éel a’almajt’aan jets’a’an tak beyka’aj ja’ je’el u páajtal u ts’a’abal meyajtbil ti’ jump’éel pribaadáa mola’ay, le beetik yaan jayp’éel ti’ leti’obe’ jach táaj ya’ab ku ch’a’ako’obi’”, ku ya’aliko’ob.
Yéetel le tuukul je’elo’, mix ba’al yaan u yil wa ku p’a’atal ich sajbe’entsil kaaj wa ku p’áatal ma’ táan u chúukpajal ba’ax k’a’abéet ti’al u súutul uk’be’enil, chéen ba’ax k’a’anane’ leti’ u páajtal u k’a’abéetkunsa’al tumen mola’ayo’ob yéetel kúuchilo’ob ts’a’abal u páajtalil u meyajtiko’ob je’el bixak ken u beeto’obe’, tu ya’alajo’ob Gómez Arias yéetel Moctezuma.
U ti’alinta’al ja’ kéen jo’op’ok u meyaj wíinike’ k’ajóolta’an beey huella hídrica, yéetel beey u na’atal ichil lu’umo’ob, múuch’kabilo’ob wa máako’ob, beey úuchik u jets’a’anil tumen Comisión Nacional del Agua (Conagua).
Miguel Cervantes Jiménez, juntúul ajka’ansajil Facultad de Economía ti’ u noj naajil UNAMe’, tu ya’alaje’, u 86 por cientiol ti’ u huella hídricail tu noj lu’umil Méxicoe’ ti’ yaan ti’ janabe’en yéetel uk’be’en ba’alo’ob, 6 por cientoile’ ku meyaj ti’ k’éewel, piits’ yéetel uláak’ ba’alo’ob, 5 por cientoile’ leti’e’ ku k’a’abéetkunsa’al ti’ najo’ob yéetel 3 por cientoile’ u ti’al íindustrial ba’alo’ob.
Tu tsojale’, ti’al u páajtal u beeta’al u yantal junp’éel p’aake’ ku k’a’abéetkunsa’al 13 liitrosil ja’, kex tumen kéen yanake’, chéen 67 graamosil ja’ kun yantal ti’, ti’al jump’éel paapae’ k’a’anan 25 liitros, manzane’ 70, jump’éel xchiinae’ 50; uláak’ ba’alo’ob je’el jump’éel u koopail biinoe’ 120 litros, junwáal ju’une’ 10, jump’éel u baasoil u ja’il káaltale’ 10; jump’éel microchiipe’ 32.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
