Jump’éel xaaka’al meyajil xáanchaj kex ukp’éel ja’ab táan u beeta’ale’, páatchaj u ts’o’okol úuchik u yojéelta’al túumben ba’alo’ob yóok’lal u yúuchben kaajil Chichén Itzá; j-ila’abe’ u ch’i’ibalil Kóokomo’obe’ k’ucho’ob tak tu kúuchil k’aaba’inta’an walkila’ beey Templo Superior de Jaguares.
Le je’ela’ yéetel uláak’ túumben ba’alo’ob ojéelta’abe’, ts’íibta’ano’ob ti’ u áanalte’il La Casa real de Cocom: Una historia de Yucatán; juntúul ti’ u yuumile’, j-arkeologoil Eduardo Pérez de Heredia, ku tukultike’ jump’éel páajtalil yaan ti’al u náats’al máak u yojéelt bix úuchik u máan u k’ajla’ayil maayao’ob te’elo’, tumen yaan máako’ob tak walkila’ Kóokom u ch’i’ibalo’ob.
Beyxan leti’e’, táan u páa’tik ka yanak u tsikbalil le áanalte’ u beetmaja’, ti’al beyo’ u yúuchul tsikbal tu yóok’lal ba’ale’ ti’al u kaxta’al iláak’ ba’alo’ob yaan u yil yéetel Kóokom ch’i’ibalil. “Ti’al máax yaan le chúukan k’aaba’ila’, k’a’anan u yojéeltik ba’ax yaan u yil yéetel le úuchben maaya kaajo’”, tu ya’alaj.
Te’e ts’íibo’, ku xo’okol ba’alo’ob ucha’an yéetel ma’ jach k’ajóolta’ano’obi’, je’el bix xan ba’ax k’aaba’inta’ab beey Auto de Fe de Sotuta. Pérez de Herediae’, tu tsikbaltaj xane’, u káajsa’al le xaak’alila’ káaj tumen xáanchaj 15 ja’abo’ob tu meyajtik Proyecto Chichen Itzá yéetel aanimáas doctor Peter Schmidt, tu’ux xak’alta’ab kúuchilo’ob líik’sa’ani’, u yúuchben tuunichulo’ob, u woojil, u meyajil kool, bix kuxlaj u kaajil, ba’ax k’’a’abéetkunsa’ab yéetel bix úuchik u meyaj ja’ ti’ob.
Pérez de Herediae’, láak’inta’an tumen Péter Biró ti’al u xak’altiko’ob u yúuchben ts’íibil estilóo tolteca, ichil u yúuchben kúuchil Templo Superior de los Jaguares de Chichén Itza’, ka tu yilajo’obe’ 14 ti’ 61 u p’éel u k’aaba’ Kóokomo’ob tu beetaj u jala’achilo’obe’ ti’ táakano’ob ichil tsool ts’íibil tu túuxtaj beetbil Nachi Cocom. Le je’ela’ ku jéets’ik jaaj úuchik u beeta’al le tsool ts’íibo’ yéetel ma’ chéen beey úuchik u jóok’olo’, ichile’ ti’ táaka’an le k’aaba’oba’: Ek, Ekmay, Akin/Hkin, Kan, Kuh, Dzaay, Hooch/Mooch, Chuh, Chuc, Eedz, Lobech, Zi, Keuel yéetel Mehen.
Ti’al u páajtal u yojéelta’al uláak’ ba’al’ob yóok’lale’, ku páajtal u yéensa’al le áanalteo’, ti’ le linkil je’ela’:
La Casa Real de Cocom, una historia de Yucatán
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
