Kúulpach ti’ ba’ax úuch ka káaj u seen beeta’al najo’ob yéetel u nojochkíinsa’al u noj kaajil Jo’ ti’ le ts’ook jo’lajun ja’abo’oba’, yaan uláak’ junjaats máako’ob ma’ chíikbesa’ano’obi’ ba’ale’ ti’ ku sutulsuut ichil u bak’pachil le noj kaajo’.
Yaan k’iine’ jach p’el u ch’a’achibta’al le Jo’ “mina’ano’”, le ma’ chíika’ano’; leti’e’ xuul kaajil je’elo’ tu’ux kaja’an ya’abach baatsilo’ob ku máan u kaxto’ob ich tuunicho’obe’ u páajtalil u yutsil kuxtalo’ob, jump’éel no’ojan naj ti’al u yantalo’ob yéetel jump’éel kúuchil tu’ux u líik’sik u paalalo’ob.
U páajtal u k’uchul máak tu múuch’kajtalil El Roble Unión jach talam yanik. Mina’an kamion ku k’uchuli’, ts’o’okole’ taak’al ti’ le noj bejo’, ku chíikpajal ch’o’och’ot bej leti’ob beetmajil. Junmúuch’ lajka’túul ko’olelo’obe’, laj yaan u paalale’, tu much’ajubáajo’ob ti’al u líik’siko’ob ba’ax táan u tukultiko’ob yaan u p’atiko’bo ti’ u paalal. Leti’e’ ku alab óoltiko’obo’.
Te’e múuch’kajtalilo’ táakbesa’an bulukp’éel máansanao’ob; tu joolil najo’obe’ ko’olelo’ob yéetel xiibo’obe’ ku beeta’al ba’ax suuk u yúuchul ichnaj: ku p’o’obol nook’, ku p’o’obol nu’ukuli’; ku tséentik u paalalo’ob, yéetel yaan k’iine’, ku chan ts’íikita’alo’ob xan.
Talam u k’uchul máak tak El Roble Unión, je’el bixak ka u yóot máak. Ts’o’okole’, ma’ xan táan u chíikpajal ti’ u nu’ukbesajilo’ob náabegasioni’. Ichil ba’ax jets’a’an ti’ u ts’ook xokilkaaj beeta’ab tumen u múuch’kabil Apoyo Mutuo Mérida, te’ela’ chéen 745 u túul máako’ob kaja’ano’ob, ti’ le je’elo’obo’, 276e’ ma’ u chuk 18 u ja’abilo’obi’.
Ichil u chowakil jump’éel ja’abe’, tu yilajo’ob u jóok’sa’al máak te’e najo’obo’, u táakpajal ajkanan kaajo’ob yéetel tak jayp’éel ba’atelilo’ob yéetel uláak’ máako’ob, je’el bix leti’obe’, yanchaj u yilko’ob ba’ax ken u beeto’ob tu yáamil u tuunichilo’ob u nookolil u noj kaajil Jo’.
Ma’ jach táaj y’aab ja’abo’ob máanaja’ani’, ba’ale’ ichil tuláakal le je’elo’oba’, u kajnáalilo’ob El Roble Unión ts’o’ok u kanik u jets’o’ob múul meyaj ti’al u yantal u yotocho’ob yéetel utsil kuxtal, tu’ux mina’an sajbe’entsil, je’el u seten k’a’aytal tumen u jala’achilo’bo le noj kaaja’. Yóok’lal le je’elo’, ya’abach baatsilo’obe’, ku xachikubáaj u kaxto’ob u yoto’och te’ela’.
U tóoch’ta’al le ba’ax ku yúuchula’, ku chíikbesik, je’el bix úuchik u ya’alik juntúul máak k’áatchi’ibta’abe’, “k’iine’ ku jóok’ol ti’al tuláakal máak”.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
