Ken tsikbalnak Fátima Méndez Reynoso, yóok’lal “le treso’, le ocho’ yéetel le onceo’”, ku ya’alik óoli’ je’el bix wa táan u tsikbaltik wa ba’ax yóok’lal u táan u k’ab. Ku laj tsikbaltik bix yanik u máansanailo’ob le múuch’kajtalil tu’ux yaan u yotoch; leti’e’ tu’ux tu líik’saj, yéetel u yáantajil uláak’ lajka’ túul ko’olel je’el bix leti tumen mina’an tu’ux u bino’obe’, kaaj tu’ux yano’ob walkila’.
Tu k’ajóoltajubáajo’ob tu najilxook Guadalupe Victoria. Ti’ ku biinsik u paalali’; jump’éel u k’iinil 13 ti’ eneroe’, tu mokt’antajo’ob u kaxtiko’ob k’áax ti’al u kajtalo’obi’. Bino’ob u xíimbalt jayp’éeli’, ts’o’okole’ yéetel ba’ax ku tsikbaltik xunáan Fatimae’, ti’ tuláakal jóok’sa’abo’obi’.
“Ti’al u k’iinil 16e’, t-a’alaj u ts’ook k’iinil”. Wa k bin sáamal ma’ táan k kaxtik mixba’ale’, yaan k p’atik yéetel yaan k-ilik ba’ax ken k beetej”; tu tsikbaltaj, ka’alikil chika’an ti’ chi’ichnak yanik tumen u paalile’ ti’ biinja’an chuk kay te’e “aak’al” yaan naats te’e tu’ux kaja’ano’obo’. Sajak u búululi’ tumen chiinil yanik le ja’o’.
Ti’ jump’éel u bejil u noojolil Jo’, ko’olelo’obe’ tu yilajo’ob yaan najo’ob ku beeta’al te’e náachilo’. Te’e k’áaxil je’elo’, ti’ yaan u najil xook El Roble Unión walkila’. Je’el bix ken e’esak ti’ máake’, leti’obe’ tu séeb náatajo’ob ti’ ken u béeykuns u líik’sik u yotocho’obi’.
Naje’ “meyajta’an”, lela’ u k’áat u ya’ale’, ma’ chika’an wa p’ata’ani’, le beetike’ tu jets’aj u p’atiko’ob. Tu náachkunsaj u xíimbalo’ob, ts’o’okole’ “beey mix máak uláak’ ken u yóote’” xunáan Fátimae’ tu ts’áaj u yóole’ ka tu “ch’a’aj” yáax naj káajsik le t’o’olilo’. Ti’ yáax líik’sa’ab jump’éel naji’. Ka’aj ila’ab u muuk’ xunanae’, le uláak’o’obo’ tu yóotajo’ob xan “u ch’a’ako’ob” u ti’alo’obi’, ba’ale’ beey jump’éel k’áax ma’ seten nojoche’, yanchaj u jatsiko’ob. Ocho metros u kóochil yéetel 20 metros u chowakil. “Tene’ k’a’abéet teen jump’éel ti’al in paalil”, tu yawtaj uláak’ juntúul ko’olel; beey úuchik u káajal u líik’il u múuch’kajtalil El Roble Unión.
‘Máax ts’áate’ex le k’áaxo’’
Ka’aj máan jayp’éel k’iino’obe’, k’uch uláak’ máako’ob te’e múuch’kajtalilo’, ti’al u k’a’aytik u meyajo’ob, je’el bix u p’atiko’ob limpio wa ba’ax, ba’ale’ tu jeele’ ku k’áatiko’ob xan junxéet’ k’áax. Leti’obe’ mux juntéen tu ya’alaj ma’atáanili’. Ti’al u k’iinil 23 ti’ eneroe’, tu k’a’ajsaj xunáan Fátima, k’uch juntúul éejidatarioe’ ka tu k’áataj ti’ob jayp’éel ba’alo’ob yóok’lal le k’áaxo’ -kex tumen leti’ob páakt tuláakal, je’el bix leti’obo’- ichil éek’jolch’e’enil.
-Táan k kaxtik k’áax ti’al k kajtal.
- Máax ts’áaj te’ex le je’ela’, tu k’áataj
- Mix máak, t-a’alaj. Chéen u k’a’abéetil k’ujso’on weye’.
Máak ku ya’alik ka’ach éejidatarioe’ táaka’an ichil u múuch’il Cinco Colonias, yéetel máako’ob ku tokik-okolo’ob te’e najo’obo’ tu ts’áajubáaj u mano’ob le k’áaxo’.
Beey úuchik u káajal múul meyaj te’e múuch’kajtalilo’, jatsa’an ichil máaxo’ob chíikbesik lalaj máansanao’ob. “Ku páajo’ob yéetel ku p’atiko’ob tu beel lalaj k’áax”. Tu káajbale’ mixmáak jo’olbesik meyaj, ba’ale’ juntúul ichilo’ob tu yóotaj u beetej, le beetik yanchaj máax ma’ ki’imakchaj u yóol ichilo’obi’. “Tene’ juntúul máak ma’ uts tu yich u yúuchul ba’ax ma’ unajo’. Ooken in páakt jaats ts’a’aban ten, le beetik in ti’al. Ma’ yanchaj in páaktik kamp’éel wa jo’op’éel máansanao’obi’ ti’al u ts’a’abal ten junxéet k’áaxi’, ba’ale’ ya’abe’ yanchaj u páaktiko’ob ya’ab ti’al u páajtal u yantal ti’ uláak’o’obi’. Le máaka’ tu jatso’on”, tu tsikbaltaj Fátima, máax, kex yanchaj le talamilo’oba’, u yojel je’el ba’axak ka úuchuke’ je’el u páajtal u k’áatik áantaj wa yoksa’al saajkil ti’.
Je’el bix óoli’ tuláakal máake’, xunáan Fátimae’ yaan ba’ax u k’áat yéetel ku ts’íibóoltik ti’ u kuxtal. “Ken p’áatak mina’anene’, in paale’ yaan u yantal tu’ux u kajtal. Leti’e’ ba’ax ken in p’at ti’. Ba’ax in jach k’áate’ leti’ u yantal jump’éel k’áax ti’al in utsil kajtal yéetel; u páajtal in pak’ik ba’al ti’al in jaantej, in tséentikimbáaj yéetel”, tu ya’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
