U lu'umil Quintana Rooe' yéetel u yáantajil 250 u túul ajkanan kaajo'ob te'e lu'umo' táan u kaláantik u xuulil u lu'umil yaan ti' ba'ax k'ajóolta'an beey "Punto Put", taak'al yéetel Yucatán beyxan Kaampech, ts'o'ok u káajsik u beetik jump'éel kaseetáa yéetel jump'éel pak' ti'al u p'atik jump'éel retén mantats'i', ti'al beyo' u jach chíikpajal jach tu'ux naakal u xuulil le lu'umo', beey tu ts'áaj k'ajóoltbil u jala'achil le lu'umo', Carlos Joaquín González, ba'ale', u jala'achil u lu'umil Kaampeche' láayli' yaan xan u túuxtik ajkanan kaajo'ob ti'al ma' u ch'a'ik' u beeta'al.
Tu káajbalil le ja'aba', tu winalil febrero, jala'ach kampechanoile', Carlos Miguel Aysa González, tu ya'alaje' yaan "tak u k'ubik u kuxtal ti'al u ba'atel yóok'lal u lu'umil tu táan je'el máaxak bíin u yóot u yokoltaj", yóok'lale' tu ts'áaj k'ajóoltbil ti' jump'éel cha'ane' yaan bin u laj tse'elel je'el ba'axak ajkanan kaajo'ob kaláantik yaanal lu'um, ts'o'okole' wa ma' táan u yóotiko'ob bin chéen ken a'alak ti'obe', yaan u k'a'abéetkunsa'al tak ts'oon.
Yóok'lal Yucatáne', u jala'achil le lu'umo', Mauricio Villa Dosal tu k'áataj ka u yoksubáaj u jala'achil u lu'umil México ti'al u beeta'al u jets'tal tuláakal ba'al yéetel ti'al ma' u yantal u meyaj ts'oon ti'al u tsikbalta'al ba'ax unaj u yúuchul, tumen chéen yéetel u muuk'il ju'uno'obe', u lu'umil Yucatáne' u táanilkunsmajubáaj úuchik u chíimpolta'al jump'éel ju'un tumen Suprema Corte de Justicia de la Nación (SCJN), tu'ux ku jets'a'al ma' táan u éejenta'al ju'un tu'ux ku je'elsa'al ba'ax je'ets' tu winalil marzo ti' u ja'abil 2019, tu lu'umil Quintana Roo. Ju'une' ts'a'ab k'ajóoltbil tumen U Congresoil u Lu'umil Quintana Roo, ts'o'okole' ti' ku xo'okol bix tukulta'an u k'éexel u xuulil le lu'umo' yéetel Yucatán beyxan yéetel Kaanpech, ba'ale' ba'ax jets'a'ane' yaan u beetik u k'éexel ba'al tu k'áaxil u kaajil Peto, Tekax yéetel Tzucacab.
U jala'achil Yucatáne' táan u múul meyaj yéetel u Congresoil le lu'umo' beyxan yéetel Poder Judicial ti'al u ts'a'abal jump'éel tak pool tu'ux ku ya'aliko'obe' ma' ki'imak u yóolo'ob yéetel ba'ax ku yúuchul, le beetike' yaan u k'ujsa'al tak tu táan SCJN ti'al u tse'elel je'el ba'axak ju'unil ma' no'ojan ti'al Yucatáni'. Ba'ale' Quintana Rooe' táan xan u tsáak ka chiímpolta'ak ba'ax ku k'áatik xan, tumen u xuulil u lu'umile' je'ets' lik'ul u k'iinil 24 ti' noviembre ti' u ja'abil 1902 yéetel jeel táakmuk'ta'ab tu k'iinil 8 ti' octubre ti' u ja'abil 1974.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
