Te’e k’iino’oba’ u mola’ayil Instituto Oaxaqueño de las Artesanías (IOA) con anuencia de las secretarías de Cultura federal, de Bienestar y el Fondo Nacional para el Fomento de las Artesanías (Fonart) ti’ u lu’umil Oaxacae’, tu k’ubaj jump’éel chíimpolal ti’al juntúul jmeyaj k’at ti’ le lu’umilo’.
K’albe’en kuxtal yanchaj yóok’lal u pak’be’en k’oja’anil COVID-19 yéetel u ch’éenel u ko’onol meyaj k’abo’ob ti’al u cha’anil le kaajo’obo’, tu ts’áaj u yóol ti’ Humberto, máax yaan 45 u ja’abile’, ti’al u patik jump’éel meyaj yéetel le chíimpolta’ab tumen le mola’ayo’. Jmeyaj k’ate’ tu ya’alaje’ tu “túumbenkunsajubáaj”, tumen pak’be’en k’oja’ane’ tu beetaj u jel kanik kuxtal yéetel u ma’alobkúunsik bix u beetik u meyaj.
Sa’ Xquidxe u ye’esajil cha’an suuk u beeta’al ti’ zapoteca kaajo’ob. Nu’ukulo’ob pata’an yéetel k’ate’, ku péeko’ob, ts’o’okole’ jts’a’ab nook’ suuk u búukintik ko’olel, enagua yéetel iipil, beyxan xiibo’obe’ ts’a’abal u sak nook’ yéetel u boox páantalon, je’el bix xan ajpaaxo’obe’ laj ts’a’aban u nu’ukulil u paaxo’ob.
Heriberto Antonio tu kanaj yéetel utschaj tu yich u meyajil k’at tumen u nool yéetel u yuume’ ku beetiko’ob xan ka’achij. Tu kúuchil u meyaje’, ti’ yaan xan u yotochi’, ts’o’okole’ ti’ tu laj beetaj tuláakal le nu’ukulo’ob táaka’an ichil meyaj chíimpolta’abo’.
“Tin wóotaj in we’es tin in kaajal, ti’ in láak’o’ob, bix u yúuchul le cha’ano’; míin tin beetaj ka tin wilaj mina’an cha’an, ka tin wilaj ba’ax táan u yúuchul yóok’lal pak’be’en k’oja’an, ts’o’okole’ il a wilej, chíimpolta’abij. Kexi’ wa ma’ chéen ti’ ku náakali’; k’a’anan u chíimpolta’al kmeyaj tumen mola’ayo’ob, beyxan ka u yáanto’on k k’a’aytej yéetel u pájtal k Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chankonik u ya’abil.”
Ixtaltepece’, jump’éel chan kaaj ti’ p’aatal Istmo de Tehuantepec, te’elo’ ku meyajta’al k’at kex tumen 60 u p’éel kúuchkabalo’ob.
Yéetel pak’be’en k’oja’anile’, u kúuchil meyaje’, je’el bix uláak’o’ob te’e kaajo’, yanchaj u k’exik bix u beetik kuumo’ob, tumen ch’éen u beetik je’el bix suuk ka’achij -ku meyajo’ob ti’al k’iimbesajo’ob yéetel ti’al cha’ano’ob-, chéen ba’axe’ walkila’ máasetero’ob jejeláas u woojil ku beeta’ali’. Le je’elo’ jump’éel bix úuchik u k’éexel ba’al u ti’al yéetel beey úuchik u yantal ba’al ti’al u náajalt ka’aj ch’éen u k’áata’al meyaj ti’.
Ti’al u yúuchul meyaje’ leti’obe’ ku ch’a’ako’ob k’at ti’ u wiitsilo’ob u kaajil Chihuitán, Oaxaca, ti’ p’aatal óoli’ 40 minutos náachil ti’ Ixtaltepec; ts’o’okole’, ku mu’uxul yéetel ku xa’ak’tal yéetel saam, ku yets’kúunsa’al jump’éel k’iin ts’o’okole’, yéetel jump’éel u toornoil chee’, ku káajal u beeta’al nu’ukulo’ob. Yaan jayp’éel ti’ le je’elo’obo’ ku xáantal tak ka’ap’éel k’iin, je’el bix kuumo’ob; ken beeta’ak le je’elo’, ku yoksa’al ti’ k’áak’ ti’al u chokokíinsa’al, yéetel tak tu ts’ooke’, ku beeta’al je’el bix u k’áata’al tumen máax ku máano’.
Jmeyaj k’abe’ ku tukultike’ ma’ k’aas tuláakal ba’ax ucha’an yéetel pak’be’en k’oja’an, tumen u ti’ale’ yanchaj uláak’ u páajtalil u beetik k’atil ba’alo’ob, je’el bix le chíimpolta’abo’, le beetik leti’e’ ku ya’alaike’ k’a’anan “u ka’ansal máak u meyajtej”, ti’al u yojéelta’al uláak’ bix u k’a’abéetkunsa’al ba’al, bix je’el u páajtal u meyajta’ale’,. Le beetik ku ya’alike’ u k’áat ka ka’ansak ti’ob tumen mola’ayo’ob ba’ax unaj u beetiko’ob tumen ya’ab u koonolo’ob ba’ale’ ma’ ko’oj u bo’otali’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
