Xok k’iine’, leti’ bix u na’atal u máan k’iin yéetel tuláakal le jejeláas ba’ax ku yúuchul ka’alikil táan u máan u yáax k’iinilo’ob enero, ti’al beyo’ u páajtal u na’aal bix kéen máanak uláak’ u winalo’ob le ja’abo’. Jump’éel úuchben ba’ax káaj u beeta’al kex 3 mil ja’abo’ob paachil, beey úuchik u tsikbaltik Bernardo Caamal Itzá, máax jo’olbesik múuch’ ku k’aaba’tik Xook K’iin.
Leti’e’ tu tsikbaltaj mantats’ u jóok’sa’al u tsikbalil ichil máaxo’ob ma’ kaambanaja’ano’ob ichil maaya tuukuli’ -tumen chéen ku ch’a’atáantiko’ob túumben ba’alo’ob- yéetel máaxo’ob ku jach na’atiko’ob le xok k’iino’, kex tumen tu lu’umil Méxicoe’ ma’ jach ma’alo’ob patal u sistemail méetereolojiko, je’el bix le yaan ti’ uláak’ noj lu’umo’obe’.
“Úuchben tuukule’, ma’ chéen maayai’, suuk u beeta’al tumen tuláakal máasewal kaajo’ob, ts’o’okole’ je’el beyka’aj ka a’alak ma’ patali’, ts’o’ok u máan kex 3 mil ja’abo’ob jo’op’ok u beeta’al, ts’o’okole’ yéetel le je’ela’, páatchaj u na’atiko’ob bix ken u beeto’ob ba’al ti’al u jaanto’ob, beyxan páatchaj u liik’siko’ob úuchben kaajo’ob, yéetel kex ka a’alak ma’ táan u meyaj tu beele’, uts ba’alo’ob jok’a’an ti’”, tu ya’alaj.
Ku tukultike’, ma’ xaan wa yanchaj jayp’éel k’eexilo’ob ti’ bix u beeta’al tak ka’aj k’uch le sak wíiniko’obi’, le beetike’ “táan u jach xak’altiko’ob” ba’ax ba’alo’ob ku táakbesa’al ti’al u na’atal le xok k’iino’.
“U jaajile’, ba’ax suuk k beetik tu winalil eneroe’, láayli’ ti’ u taal ti’ yaanal tuukul, ba’ale’ ken ts’o’okok u jach ila’al bix u máan k’iino’obe’, najmal u yila’al le ku ya’alal beey bio-piindikadores, u yila’al ba’ax je’el u páajtal u beeta’al yéetel xíiwo’ob beyxan yéetel ba’alche’ob, je’el bix xan u xak’alta’al ba’ax ku beeta’al tumen síinik wa ch’íich’o’ob, le ba’alo’oba’ láayli’ u táakmuk’tik meyaj ku beeta’al ich kool tu lu’umil México”, tu ya’alaj.
Tu kúuchil Facebook Cabañuelas Mayas, Caamal Itzá ku tsolike’, yaan u jaatsilo’ob le xok k’iino’: yáaxe’ ku yáalkab ichil 1º tak 12 ti’ enero; le yáax k’iino’ ku chíikbesik enero, u ka’ap’éelile’ febrero, beyo’ tak tu k’iinil 12 tumen leti’e’ diciembreo’.
U ka’a jaatsile’ ku yáalkab ichil 13 tak 24 ti’ enero; “xooke’ suut ku beetik; 13 ti’ eneroe’ ku na’atal beey diciembre, u k’iinil 14e’ noviembre, beyo’ tak ken k’uchuk 24, ku na’atal beey enero”; tu tsolaj.
U yóox jaatsile’ ku káajal 25 tak 30 ti’ enero, lalaj jump’éel k’iine’ ku chíikbesik ka’ap’éel winalo’ob; u ts’ook k’iine’, 31 ti’ enero, u oorasil ku xo’okol. Ken u ts’áaj 00:00 oorase’ ku na’atal beey enero’, tak las 11 ja’atskab k’iine’, ku chíikbesik diciembre, ts’o’okole’ ku káajal u suut tak ken k’uchuk chúumuk k’iin ku na’atal beey diciembre; beyo’, beyo’ tak ken u chuk 11 áak’ab, ku na’atal tuka’atéen beey enero.
Máaxo’ob táaka’ano’ob tu múuch’il Xook K’iine’ ku ya’aliko’ob u máakilo’ob le k’iino’oba’ ts’o’ok u ch’éenel u jach na’atiko’ob ba’ax ku yúuchul tu bak’pachilo’ob, le betik séeba’an u ya’alal ts’o’ok u ch’éenel u beeta’al; máaxo’ob láayli’ u bettiko’obe’, láayli’ u yojel u na’ato’ob ba’ax ku yúuchul kéen máanak k’iin ts’o’okole’ ku kanik u meyajtiko’ob u koolo’ob yéetel.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
