Jujump’íitil u bin u ya’abtal t’aano’ob táakmuk’tik u beeta’al bejo’ob chéen ti’al u páajtal u máan máaxo’ob nat’ik t’íinchak balak’ ook; u kúuchil Instituto de Políticas para el Transporte y el Desarrollo (ITDP yóok’lal bix u k’aaba’ ich íinglese’), tu ya’alaj ti’ Twittere’, u páajtal u ts’a’abal no’ojan kúuchilo’ob ti’al máaxo’ob k’a’abéetkunsik t’íinchak balak’ ooke’ noj páajtalil ti’al u kaláanta’al u kuxtal u tajan ya’abil máako’ob, ts’o’okole’ ku péektsiltik xan máaxo’ob ku ch’a’ako’ob ti’al u bino’ob tu’ux k’a’abéet.
Yóok’lal ba’ax a’alab tumen máax jo’olbesik Cámara Nacional de Comercio, Servicio y Turismo (Canaco Servytur) ti’ u noj kaajil Mérida, Michel Salum Francis, tumen ma’ uts u yilik u beeta’al le meyajo’oba’, u kúuchil ITDPe’, tu ya’alaj u noj kaajil Jo’e’ jump’éel ti’ u kamp’éel noj kaajo’ob yaan ti’ u lu’umil México tu’ux asab ya’ab u k’a’abéetkunsa’al t’íinchak balak’ ook, tumen ku chíikbesik u 4 por siientoil péek ku beeta’al. Le je’el túuna’, ku taal u ye’ese’, tu noj kaajil Jo’e’ yaan kex 30 mil máako’ob ku máano’ob yéetel t’íinchak balak’ ook.
Beey túuno’, ichil ba’ax jóok’sa’ab ti’ Encuesta Intercensal, meyajta’an tumen Instituto Nacional de Estadística y Geografía (Inegi), ku yilpajale’ u 7 por siientoil yéetel u 3 por siientoil péek ku beetik máak ti’al u bin meyaj yéetel ti’ najil xooke’, ku beeta’al yéetel t’íinchak balak’ ook.
ITDPe’ tu ya’alaje’, tu ja’abil 2018e’ meyajta’ab ba’ax k’aaba’inta’ab Perfil Ciclista, tu’ux k’áatchibta’al kex 400 u túul máak ku máano’ob ti’ t’íinchak balak’ ooke’, je’el bix xan uláak’o’ob yaan Hermosillo, León, Morelia yéetel Tlaquepaque, tu’ux ilpaje’ náajal ku yantal ichil máaxo’ob ku máano’ob ti’ t’íinchak balak’ ook tu noj kaajile’ jo’ ichil jump’éel winale’ k’ucha’an tak 4 mil 638 pesos, leti’ u jach p’íitil yaan ichil le jo’op’éel noj kaajo’obo’.
Beyxan, u k’a’abéetkunsa’al trisiiklo’ob tu noj kaajil Jo’, láayli’ xan ku chíikpajale’ tumen k’a’anan ti’al u yúuchul meyaj.
Instituto tu ya’alaje’, u ya’abil máaxo’ob k’áatchita’abo’obe’ (57.4 por siientoe’) tu ya’alajo’obe’ ma’ ya’ab ba’al yaan ti’al u kaláanta’al u kuxtalo’obi’, ts’o’okole’ jach tu yáanalil le je’ela’, ch’a’achibta’ab tumen 18.7 por siientoile’, mina’an no’ojan bejo’ob ti’al u máano’ob, ts’o’okole’ chéen u 3.8 por siientoile’ tu ya’alaj yaan jayp’éel talamilo’ob ku yantal yóok’lal bix u jach máan k’iin.
ITDPe’ káaj u meyaj tu ja’abil 1985, ti’al u péektsiltik u kéet yantal no’oja’an ba’al ti’ máaxo’ob k’a’abéetkunsik t’íinchak balak’ ook ti’ je’el ba’axak u lu’umil yóok’ol kaab. Yóok’lale’ ku meyajo’ob yéetel u jala’achil kaajo’ob yéetel noj lu’umo’on, ti’al beyo’ u kaxta’al uts ba’alo’ob je’el u yutstal u beeta’al ti’al ma’ u seten yantal gases de efecto invernadero, óotsilil, u jach xáantal máak ti’al u bin wa tu’ux, ichil uláak’ ba’alo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
