Tak le ja’ab máaniko’, tu noj lu’umil Méxicoe’ yaan 126 millonesil 14 mil 24 u túul kajnáalo’obi’, beey úuuchik u ts’a’abal k’ajóoltbil tumen Instituto Nacional de Estadística y Geografía (Inegi) úuchik u meyajta’al Censo de Población y Vivienda 2020.
Ti’ jump’éel k’a’aytjail tsikbal beeta’abe’, Julio Santaella, máax jo’olbesik mola’aye’, tu tsolaj u kaajnáalilo’ob Méxicoe’ jatsa’ano’ob beya’: 64 millonesil 540 mile’ ko’olel (51.2 por cientoil) yéetel uláak’ 61 millonesil 473 mile’ xoobo’ob (48.8 por cientoil). Yéetel le xookila’, le noj lu’uam’ ti’ ku p’áatal tu bulukt’o’olil ichil tuláakal u noj lu’umo’ob yaan yóok’ol kaab, chéen tu yáanal Japón yéetel yóok’ol Etiopía.
Beey túuno’ jts’a’ab k’ajóoltbil u xookil máaxo’ob t’anik máasewal t’aan tak le ja’ab máaniko’ ichil tuláakal u noj lu’umil México. Xoka’abe’ yaan 7 millonesil 364 mil u túul máak, le je’ela’ ku ye’esik u 6.1 por cientoil ti’ tuláakal kajnáalo’ob yaan; ba’ale’ ku chíikbesike’, éem 6.6 por cientoil wa ku ke’etel yéetel le jaytúul máak xo’ok le ja’ab máaniko’.
Beyxan, yáax juntéen úuchik u k’áatchi’ibta’al kaaj ti’al u yojéelta’al máaxo’ob u jets’majo’ob wa ku k’aaba’intikubáajo’ob beey áafromejikaano’ob wa áafrodeseendienteob. Tu ts’ooke’, chíikpaj yaan 2 millonesil 576 mil u túul máako’ob táaka’ano’ob te’e múuch’il kaaja’. Le je’ela’ ku taal u ye’es u 2 por cientoil tuláakal kajnáalo’ob yaan.
Beyxan ichil xaak’al beeta’abe’, ila’abe’ ichil noj lu’umo’ob tu’ux asab ya’ab kajnáalo’ob yane’ ti’ yaan Estado de México, Ciudad de México, Jalisco, Veracruz yéetel Puebla. Ka’alikil, Colima, Baja California Sur yéetel Kaanpeche’ ma’ táan u píitmáansiko’ob jump’éel milón u kajnáalilo’ob lalaj jump’éel.
Kex tumen yanchaj u chan ch’éenel u máan yéetel u jóok’ol máak ich kaaj yóok’lal u pak’be’en k’oja’anil COVID-19e’, u lu’umil Méxicoe’ jump’éel ti’ le p’íit lu’umo’ob tu ts’o’oksaj u beetik u xookil seensóo, beyxan leti’e’ yáax lu’um tu’ux jts’a’ab ojéetbil ba’ax chíikpaji’, beey tu ya’alaj Edgar Vielma, máax jo’olbesik Estadísticas Sociodemográficas.
Xookil beeta’abe’ tu ye’esaje’, éem xan u séebil u nojochtal kaaj te’e noj lu’uma’ ti’ le ts’ook lajun ja’abo’oba’, tumen chéen 1.2 por cientoil úuchik u ya’abtal, ba’ale’ u ya’abil kajnáalo’obe’ táan u bin wa ts’o’ok u ch’íijilo’ob.
Ka’alikil tu ja’abil 2000, u promeedioil ja’ab yaan ti’ u kajnáalilo’ob Méxicoe’ chéen 22 ja’abo’ob, ba’ale’ ti’al u ja’abil 2020e’, k’éex ti’ 29 ja’abo’ob. Beyxan éem u xookil jaytúul wíinik ku xíijil te’e lu’uma’. Ka’ache’, tu ja’abil 2000e’, u promeedioil u kuxa’an paalal ku yantal ti’ ko’olel yaan 12 yéetel maanal ti’ u ja’abile’, xoka’an beey 2.6; tu ja’abil 2010e’ náak 2.3 ba’ale’ ti’al u ja’abil 2020e’ éem tak 2.1, beey a’alabik tumen le mola’ayo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
