de

del

Ojarasca / La Jornada nacional
Oochel: Bob Schalkwijk
K'iintsil

Lunes 10 ti' octubre, 2016
U noj lu'umil México

Yuum Tereso Gómeze, juntúul wíinik láayli’ u meyajtik kool yéetel yunta. Meyaj suuk u beeta’al úuch ka’achi. Leti’e’, ku p’iiskúunsik tuláakal u nu’ukulo’ob, je’el bix barzón, barredor; yéetel jujump’íitil u bin u je’ik u beel tia’al u máan ich kool. Yuum Teresoe’, u yojel ya’abach ba’alo’ob ba’ale’ ma’ tu ts’áak u k’aaba’ je’el bix u ts’a’abal tumen aj xak’al xooko’ob, leti’e’ chéen ku k’a’abéetkunsik tia’al u meyajtik k’áax.

Le nojoch máaka’, jach k’ajóolta’an tu kaajil San Martín Tilcajete, Oaxaca, ma’ chéen yo’olal ba’ax u yojel ti’ k’áax, k’ajóolta’an xan tumen tu kanaj u báaxt bola mixteca tu baantail zapoteco’ob ti’ u valleil Oaxaca. Leti’e’, ku ya’alik le báaxalo’, úuchben ba’al; kajnáalo’obe’ suuk u báaxalo’ob ts’o’okole’ suuk u cha’antal tumen ts’uulo’ob. Te’e k’iino’obe’, ku náajalta’al u búukinaj yéetel u xanabil oro le nojoch wíiniko’obo’, ba’ale’ máax ku pe’ero’obe’, mixba’al ku ts’a’abal ti’ob, ts’o’okole’ yaan k’iino’obe’ ku kíinsa’alo’ob.

Tereso Gómez, síij 19 ti’ mayo tu ja’abil 1951. Líik’ tu kaajal, k’u’ub xook, tu kaláantaj ba’alche’ob. Ku tsikbaltike’, u ts’ee’ yuumo’ob tu yáax ts’áajo’ob u nu’ukulil báaxal tu k’ab, beey úuchik u káajal u báaxal. Beey túuno’, tu kanaj meyaj yéetel báaxal. Tu ja’abil 1969, yáax táakpaj ti’ u nojoch múuch’báaxalil. Ka j máan k’iino’obe’, juntúul máak talam u lo’ots’ol.

Ka’ache’, suuk u báaxta’al tu cha’anil kaaj yéetel cho’cho’kil u cha’antal. Kajalkaaj u yantal keet báaxalo’ob, ts’o’okole’ yaan báaxalo’ob ku jach xáantal. Yaan k’iine’, yaan máaxo’ob cha’antik ku ja’ats’alo’ob tumen le bola’o le ken úuchuk ch’iin. Ti’ mixba’al ku k’astal u yokil, máax ku pe’ere’, ku bo’ol je’el bix unaje’.

Te’e k’iino’oba’, yaan jump’éel chan kaaj tu’ux u báaxta’al bola mixteca, kex jujump’íitil u bin u ch’éejel. Ku ya’alike’ jujump’íitil u bin u p’áatal paachil yo’olal le túumben ba’alo’ob ku báaxta’al bejla’e’; tumen mina’an áantaj tia’al u ts’aatáanta’al. Ts’o’okole’, ma’ jump’éel báaxal ku k’a’ayta’al mixtech u máansa’al tumen máaxo’ob ts’áak k’ajóoltbil péektsilo’ob. Beyxan, jump’éel báaxal k’as sajbe’entsil yo’olal u aalil guante yéetel le bolao’. “Yaan maamatsilo’ob ma’atech u yóotiko’ob ka báaxalnak u paalal tumen saajko’ob u loobilta’alo’ob”, ku ya’alik.

Tak bejla’e’, láayli’ p’aatal tu tuukul yuum Tereso, ka béeyak u ka’a líik’sa’al le báaxala’, le beetik tu ka’ansaj ti’ u paalal.

__________________________________________________________

[b]Tereso Gómez guardian del juego de pelota mixteco[/b]

Don Tereso Gomez es muy especial en la comunidad de San Martin Tilcajete, no solamente por sus prácticas agrícolas sino porque en sus tiempos fue uno de los más grandes jugadores de la pelota mixteca en la región zapoteca del valle de Oaxaca. De acuerdo a don Tereso, “el juego de pelota mixteca es muy viejo. Es un deporte que en sus tiempos fue practicado por gente del pueblo y visto por la realeza. En aquellos años, los apostadores derrochaban sus bienes en apuestas. Lo que llevaban puesto inclusive, porque los guaraches de los reyes eran de oro. Ahora, a sus 65, mantiene la esperanza viva de que el juego de pelota reviva en Tilcajete. Y como muestra de su fe, lo ha heredado a sus tres hijos.