Inali
Oochel:
K'iintsil
U noj lu'umil México
Martes 9 ti' agosto, 2016
U Máank’inal Máasewal Kaajo’obe’, ku k’iimbesa’al ja’abmaja’ab lalaj 9 ti’ agosto, tia’al u kaxanta’al u yantal múul meyaj ti’ yóok’ol kaab; u tuukulile’ ka ts’aatáanta’ak le jejeláas talamilo’ob ku máansiko’ob máasewal kaajo’ob, je’el bix páajtalilo’o, sijnáalil, kaambal, toj óolal, u k’a’abéetkunsik u t’aano’ob, ba’ax suuk u beetiko’ob, ichil uláak’ ba’alo’ob.
Le máank’inala’ je’ets’ tu k’iinil 23 ti’ diciembre ti’ u ja’abil 1994 tumen Organización de las Naciones Unidas (ONU) tia’al u chikbesa’al u jejeláasil t’aano’ob yéetele miaatsilo’ob yaan ti’ tuláakal yóok’ol kaab.
Ti’ u noj lu’umil México, yaan ya’abach jejeláas t’aano’ob, le beetike’ ti’ yaan ichil le yáax lajun noj lu’umo’ob ichil tuláakal yóok’ol kaab, tu’ux yaan u ya’abil máasewáal t’aano’ob. Le jejeláas miaatsilo’oba’, ku ts’áak tukultbil bix je’el u páajtal u beeta’al meyajo’ob tia’al ka múul kajlak ya’abach tuukulo’ob ti’ jump’éel yóok’ol kaab.
Ichil le k’eexilo’ob beeta’ab tu ja’abil 2001, ti’ u a’almaj t’aanil 2° ti’ Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos, ku je’ets’el u noj lu’umil México beey jump’éel lu’um tu’ux yáax kajlaj máasewal kaajo’ob; le beetike’ unaj u chíimpolta’al u páajtalilo’ob yéetel tuláakal ba’ax táak’muk’tik u kuxtalo’ob. Ku je’ets’el xane’, wa yaan máasewal kaajo’ob ma’ u yojelo’ob káastelan t’aani’, unaj u yantal máax beetik sutt’aan le ken jo’op’ok u beeta’ak k’áatchi’ob wa meyajo’ob tu’ux ka táakbesa’ako’ob.
Beey túuno’, jump’éel ti’ le noj meyajo’ob yanchajo’obe’, leti’e Noj A'almaj T'aanil u Páajtalil u T'a'anal Máasewal T'aano'ob je’ets’ ti’ Diario Oficial de la Federación tu ja’abil 2003. Te’e a’almaj t’aano’, je’ets’ unaj u beeta’al u mola’ayil Instituto Nacional de Lenguas Indígenas (INALI), tia’al u kaxanta’al u kaláanta’al yéetel u táakmuk’ta’al máasewal t’aano’ob ichil tuláakal u noj lu’umil México.
Walkila’, tu noj lu’umil Máxico yaan 382 mil 785 u túul wíinik yaan u ja’abilo’ob ichil óoxp’éel wa maanal ti’ ku t’anik máasewal t’aan; le je’elo’ ku ye’esik u 6.5 por cientoil ti’ tuláakal máaxo’ob yaan ti’ tuláakal le noj lu’uma’.
Ichil ba’axo’ob ku chikpajal ti’ Encuesta Inercensal de 2015, beeta’ab tumen Instituto Nacional de Estadística y Geografía (INEGI), ku yila’al ichil le t’aano’ob asab yaan ti’e noj lu’uma’ ti’ yaan: náhuatl, 23.4 por ciento: maya, 11.6 por ciento, tzeltal, 7.5 por ciento, mixteco, 7.0 por ciento; tsotsil, 6.6 por ciento, zapoteco, 6.5 por ciento, otomí, 4.2 por ciento, totonaco, 3.6 por ciento, ch’ol, 3.4 por ciento yéetel mazateco, 3.2 por ciento.
Ichil u xokilo’ob máaxo’ob t’anik máasewal t’aane’, ichil 100 u túul máake’, chéen 13 ku yutstal u t’aan ichil le yáax t’aan tu kanajo’, ts’o’okole’ le je’elo’ ku asab chikpajal ti’ ko’olel tumen ichil 100 utúul ko’olele’, jo’olajun ti’e je’elo’obo’, chéen jump’éel t’aan u yojelo’ob. Ba’ale’ wa xiibo’obe’, ichil 100 utúule’, bolontúul chéen jump’éel t’aan ku beetiko’ob.
Láayli’ ti’e xaak’alilo’, ku chikpajal ichil le lu’umo’ob tu’ux yaan u ya’abil le máaxo’ob t’anik jump’éel máasewal t’aane’, ti’ yaan Oaxaca, 32.2 por ciento; Yucatán, 28.9 por ciento; Chiapas, 27.9 por ciento, Quintana Roo, 16.6 por ciento yéetel Guerrero, 15.3 por ciento.
Beyxan, wa ku bin u xo’okol wíinik yo’olal jayp’éel ja’ab yaanti’obe’, ku chikpajal 45.3 por ciento ma’ u chuk 30 u ja’abilo’obe’, ku t’aniko’ob jump’éel máasewal t’aan; ka’alikil ti’ tuláakal u noj lu’umil México, maanal ti’ u chúumuk wíinike’ 50.9 por ciento, ma’ tu máan u ja’abo’ob ti’ 30.
U mola’ayil INEGI, ku jet’sike’, ichil 100 utúul máaxo’ob t’anik jump’éel máasewal t’aane’, jo’olajuntúule’ ma’ ts’íibta’an u k’aaba’ob ti’ mix jump’éel kúuchil toj óolal; le je’elo’ ku asab chikpajal ti’ xiibo’ob tumen 57.7 por ciento mina’an u k’aaba’obi’, ba’ale’ u xookil ko’olele’, ku náakal 45.3 por ciento.
Beey túuno’, ko’olelo’ob ku t’anik’ob jump’éel máasewal t’aane’, yaan kex uláak’ juntúul u yaal kuxa’an wa ku ke’etel yéetel juntúul ko’olel ma’ tu t’anik máasewal t’aan (1.6 por ciento), beey chikpajal ichil tuláakal le k’iino’ob ku páajtal u síijsik paal juntúul ko’olel.
Beyxan, ichil ko’olelo’ob t’anik jump’éel máasewal t’aane’, ma’atech u jach k’a’abéetkunsa’al nu’ukulo’ob tia’al u kaláanta’al ma’ u yo’omchajal ko’olel; ti’ xookilo’obe’ ku chikpajal chéen 59 utúul ku k’a’abéetkunsik ba’ale’ wa ku ke’etel yéetel juntúul ko’olel ma’ tu t’anik máasewal t’aane’, ku chikpajale’, ichil 100 utúule’, 73 ti’ le je’elo’obo’, ku k’a’abéetkunsiko’ob.
Ichil u xookil máax yaan 15 u ja’abilo’ob, wa maanal ti’, ku chikpajal 23 por ciento ti’ máaxo’ob t’anik máasewal t’aane’, ma’ u yojelo’ob ts’íib mix xooki’, ba’ale’ wa ma’atech u t’aniko’ob máasewal t’aane’, u xookile’ ku náakal chéen ti’ 4.2 por ciento.
Beyxan, 46.9 por ciento ti’ máaxo’ob yaan 15 u ja’abilo’ob wa maanal ti’, ts’o’okole’ ku t’aniko’ob jump’éel máasewal t’aane’, yaan wa bajux ku náajaltiko’ob; ba’ale’ u xookil máaxo’ob ma’atech u t’aniko’ob máasewal t’aan u xookile’ ku náakal ti’ 7.8 por ciento.
* Nota en español: https://www.lajornadamaya.mx/2016-08-09/Valor-de-la-diversidad-ling--istica
