Máaxo’ob tokmajil u Congresoil le lu’uma’. Ko’olelo’ob máaxo’ob kchíimpoltik ka yanak keetil ba’atel yéetel wey bíin p’áatako’one’”, beey úuchik u ya’alik Tania Ramírez González, máax táaka’an tu múuch’kabil Siempre Unidas, úuchik u máan le 27 ti’ enero máanika’, tumen tu nup’aj ka’ap’éel winal úuchik u to’okol, ichil jets’óolalil, u Poder Legislativoil Quintana Roo. Leti’obe’ yaan u yóolo’ob tsikbal yéetel léejisladoro’ob, máaxo’ob ma’ bin u yóoto’ob tsikbal walkil jump’éel winala’.
Le 27 ti’ diciembree’ máanika’, u múuch’kabil Red Feminista Quintanarroense tu tokaj ichil jets’óolalil le kúuchila’, ti’al beyo’ u k’áatiko’ob ka bin beeta’ak ba’ax k’áata’ab ti’al u chúumukil u winalil noviembre, tu’ux ku kaxta’al ka je’ets’ek u yantal si’ipil kéen kíinsa’ak mejen xch’úupalal yéetel kéen úuchuk transfeminicidio; beyxan ka xchukulta’ak u tsikbalta’al u yantal jejeláas patjo’ol meyajo’ob ti’al u luk’sa’al u si’ipil u yéensa’al paal wa aborto; u káajsa’al meyaj ti’al u yantal u tsoolil máaxo’ob ku loobilajo’ob sexualmente; u yantal jump’éel a’almajt’aan ti’al u yantal autodefensa feminista, beyxan ka yanak a’almaj t’aan ti’al u páajtal u jóok’ol ko’olel ichil xma’ loobilajil; ke je’ets’ek Ley Ingrid, ichil uláak’ ba’alo’ob.
Ba’ale’, tu jo’oloj ka’ap’éel winalo’obe’, máaxo’ob yano’ob ichil XVI Legislaturae’, tu’ux jo’olbesa’an Junta de Gobierno yéetel Coordinación Política (Jugocopo), ma’ u ye’eso’ob wa no’ojano’ob ti’al u yúuchul tsikbal, tumen lik’ul u k’iinil 9 ti’ diciembree’ ma’ u yóoto’ob tsikbal yéetel ko’olelo’ob yano’ob te’elo’, kex tumen máax jo’obesik múuch’il te’elo’, Gustavo Miranda, tu ya’alaj u ts’aatanta’ali’.
Tania Ramírez, máax chíikbesik u múuch’il Siempre Unidase’ ku ya’alike’, “ma’ táan k p’atik kúuchil wa ma’ táan u yantal tsikbali’, mix táan xan k p’áatal kuxtal te’ela’, chéen k k’áat ka tsikbalta’ak ba’al, tumen máako’obe’, chéen u k’áato’ob ka xi’iko’on, ba’ale’ ti’ buka’aj k’iino’ob ts’o’ok kyantali’, ma’ táan kp’atik tak kéen je’ets’ekt je’el u chíimpolta’al ba’ax k k’áatiki’”, tu ya’alaj.
Kex ka’anantsile’, ko’olelo’obe’ ku bin u k’e’ek’exikubáajo’ob ti’al ma’ u p’áatal tu juunal le kúuchilo’, ts’o’okole’ xot’a’an sáasil yéetel ja’, tumen Gustavo Mirandae’ ma’ bin “táan u bo’otik ka yanak mix jump’éel líik’saj t’aan”, kex tumen lelo’ ku jóok’ol ti’ ba’ax jets’a’an tumen Comisión de Derechos Humanos ti’al u kaláanta’al u kuxtalo’ob.
Te’e winalo’obe’, ko’olelo’obe’ ts’o’ok u béeykunsik u múuch’ulo’ob yéetel secretario’ob beyxan yéetel máaxo’ob jo’olbesik mola’ayob ti’ u jala’achil le lu’umo’, tu’ux tsikbalnaj tak u jala’achil Quintana Roo, Carlos Joaquín González, ba’ale’ Poder Legislativoe’ ma’ u ye’es wa taak u meyaji’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
