U ya’abach yich che’il yaan k’ab che’, le bix u máan k’iin yéetel u jach p’íitil u chu’ukul ba’alche’ tumen uláak’ ba’alchee’, ku beetik u yantal u jach ma’alo’obil k’áax ti’al u kuxtal ma’axo’ob ti’ u péetlu’umil Yucatán, ts’o’okole’ kex tumen ts’o’ok u jéets’el u t’aanil sajbe’entsil yanik u ch’éejelo’obi’, yaan ka’anal k’áaxo’ob kaláanta’al ti’al u páajtal u kuxtalo’ob náach ti’ tuláakal ba’ax loobiltik wa kíinsik.
“U kuxtal ma’axo’obe’ jach táaj yaan ba’al u yil yéetel ka yanak u yo’och, k’áaxo’ob tu’ux ka páatak u yantalo’obi’, je’el bix le yano’ob ti’ u péetlu’umil Yucatán, jach no’ojantako’ob ti’al u tséentikubáajo’ob; ku jaantiko’ob ya’, wayúum, ichil uláak’ ba’alo’ob”, beey úuchik u tsikbaltik jbioologóo Arturo Bayona, juntúul u ajkaansajil Instituto Tecnológico Superior ti’ u nojkaajil Felipe Carrillo Puerto, yéetel máax jo’olbesik xan Museo Casa de la Naturaleza.
Kúuchilo’ob je’el bix Punta Laguna yéetel Cobá, tu méek’tankaajil Tulum yéetel u kajtalil El Ramonal, tu kanank’áaxil Sian Ka’an, ichil uláak’o’obe’, u yotoch le ka’ap’éel jejeláasil ba’alche’ila’: ma’ax (Ateles fusciceps) yéetel baats’ (Alouatta pigra).
Ma’axe’, ku ya’alik jkaansaj, leti’e’ suuk u yantalo’, “che’ejlakil” u yóol, ts’o’okole’ yaan kúuchil u ti’al ichil Sian Ka’an, ka’alikil baatse’ maas chan jeets’el u yóol, ba’ale’ jach suuk u yawat ti’al u chíikbesik tu’ux ku náakal u yuumil k’áax uti’al.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
