Kex ichil 30 ja’abo’ob tu péetlu’umil Yucatáne’, luk’ tu k’ab éejidoe’ maanal ti’ 500 mil u ektaareail k’áax, beey úuchik u chíikpajal tu tsoolts’íibil Tres décadas de privatización y despojo de la propiedad social en la península de Yucatán, meyajta’ab tumen Consejo Civil Mexicano para la Silvicultura Sostenible (CCMMS).
Xak’alxooke’ ku chíikbesik ba’ax yanchaj u yúuchul ti’al u ti’alinta’al tumen yaanal máak éejido’ob, ts’o’okole’ tu tuch’ubtaj u nu’ukil u k’a’abéetkunsa’al jayp’éel ba’alo’ob ti’ u a’almajt’aanile’ ku chíinil tu baantail mola’ayo’ob, beyxan ma’ patal u k’a’abéetkunsa’al Ley Agraria tumen “jun jaats’ k’aasil máako’ob”, tu’ux táaka’an jaytúul u ajmeyajilo’ob jala’ach yéetel u yuumil mola’ayo’ob, le beetik ts’o’ok u ti’alinta’al k’áax u ti’al kaaj, beyxan páarsela’ob yéetel lu’umo’ob.
También te puede interesar: Más de 500 mil hectáreas de tierras ejidales han sido privatizadas en la Península de Yucatán: CCMSS
Ichil ba’ax chíikpaj te’e tsoolts’íibo’, ka’aj yanchaj k’eexilo’ob ichil Ley Agraria tu ja’abil 1992 tak tu winalil mayo ti’ u ja’abil 2019e’, tu lu’umil Kaanpech, Quintana Roo yéetel Yucatáne’ ti’alinta’ab tumen yaanal máak kex 22 mil 660 páarselaob, ts’o’okole’ u p’iisil éejido’obe’ , k’ucha’an tak 192 mil 600 ektaareao’ob.
Beyxan, uláak’ 355 mil ektaareao’ob ti’alinta’al tumen kaaj beey éejido’obe’ ja’ajatsa’ab tumen kaaj yéetel ti’alinta’ab tumen jaytúul u máakilo’ob éejido’ob, jala’achil yéetel mola’ayo’ob. Keet túun yéetel le je’elo’, k’áaxo’ob p’ata’an chéen beyo’ yéetel u k’áaxilo’ob u noj lu’umil Méxicoe’ láayli’ ts’o’ok u luk’ul tu k’ab kaaj (ts’o’okole’ ma’ jeets’el u beyka’aj k’áax yanik beyo’ tumen ma’ chuka’an u ju’unilo’obi’).
Tu lu’umil Quintana Rooe’, ja’ajatspaj 208 mil 469 ektaareao’ob k’áax ti’alinta’an tumen kaaj ichil u ja’abil 1993 yéetel 2018; láayli’ te’e ja’abo’obe’ Yucatáne’ tu jatsaj 103 mil 575 ektaareao’ob yéetel Kaanpeche’ 43 mil 260.
Te’e ts’íibil ju’uno’ ku tsolike’, ti’al u ti’alinkúusa’al éejido’ob tumen yaanal máako’obe’ ku yúuchul ba’alo’ob je’el lela’: féederal nu’ukbesajil Procedee’ tu ts’áaj u páajtalil u ma’anal éejido’ob tu’ux óota’ab jatsbil lu’um, le beetik éem u muuk’ kaaj ti’al u jets’ik wa ba’ax tu yóok’lal yéetel p’áat jach ma’ talam u ko’onol ba’ax k’ajóolta’an beey “terrenos nacionales”; yanchaj ba’ax k’ajóolta’an beey “mafia agraria”, tu’ux táaka’an u ajmeyajilo’ob Procuraduría Agraria, u jala’achil noj lu’umo’ob yéetel u yuumil mola’ayo’ob, máaxo’ob tu béeykunsaj u k’exiko’ob bix jets’a’an unaj u k’a’abéetkunsa’al k’áax yéetel tu beetajo’ob xan u ja’atsa’al ichil éejidatario’ob ti’al u páajtal u séeb ts’íibta’al ichil Registro Agrario Nacional (RAN), tu’ux páatchaj u p’atal tu k’abo’ob u éejidoilo’ob: sla Holbox, Península Holbox, Tulum, Playa del Carmen, ichil uláak’o’ob.
Uláak’ ba’alo’obe’ leti’ úuchik u beeta’al túumben múuch’najo’ob ti’al u kajtal máak, tumen beyo’ mku tse’elel ba’ax ma’ táan u cha’abal u beeta’al tumen Ley Agraria yéetel ba’ax jets’a’an tumen Secretería de Medio Ambiente y Recursos Naturales (Semarnat); u beetchajal Sociedades de Producción Rural, tu’ux ku páajtal u ma’anal k’áax ti’al nojoch mola’ayo’ob tséentik k’éek’en wa kaax; beyxan u tse’elel ti’ kaaj tumen jala’ach ti’al u beetik nukuch meyajo’obi’.
U ts’íibil chuka’an xak’alxook beeta’abe’ ku páajtal u xo’okol te’e t’o’olbeja’:
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
