Junmúuch ajxak’al xook máako’obe’ tu kaxtajo’ob, le táan u tukulta’ale’, kúuchil tu’ux ku beeta’al u ja’il káaltal, ts’o’okole’ míin leti’ u asab úuchbenil yaan ti’ yóok’ol kaab; ila’ab ti’ jump’éel u asab k’a’anan úuchbenil kaajo’ob yaan tu lu’umil Egipto.
Kúuchile’ ti’ kaxta’ab Abydos, úuchben kúuchil muuk p’áatal tu chik’inil u yáalkab ja’il Nilo’, maanal 450 kilómetros tu noojolil El Cairo, beey úuchik u ya’alik Mostafa Waziri, máax beetik u secretario generalil ti’ Consejo de Antigüedades de Egipto.
Ku tukulta’ale’ nu’ukulo’ob ts’a’aban te’elo’ míin beeta’ab tu k’iinil táan u beetik u ajawil Narmer, máax k’ajóolta’ab tumen leti’e’ máax tu p’éelilkúunsaj úuchben Egitpo ti’al u káajbal Primer Período Dinástico (3150 a.C. - 2613 a.C.).
Aj xak’al xooko’obe’ tu kaxtajo’ob waxakp’éel nukuch kúuchilo’ob, lalaj jump’éele’ ku p’isik kex 20 meetros u chowakil yéetel 2.5 meetros u kóochil, ba’ale’ ka’a t’o’oli’. Ichil tuláakalo’obe’ yaan kex 40 u báarilo’ob k’at, tu’ux ku chokokíinsa’al u neek’il yéetel u ja’il ti’al u beeta’al u ja’il káaltal, beey úuchik u ya’alik Waziri.
Múuch’il meyaje’ jo’olbesa’an tumen doktoor Matthew Adams, máax ku meyaj tu kúuchil Instituto de Bellas Artes de la Universidad tu noj kaajil Nueva York yéetel tumen Deborah Vischak, u xka’ansajil áarkeolojia yéetel úuchben egipcia its’at ti’ u noj najil xook Universidad de Princeton.
Adams tu ya’alaje’, kúuchil beeta’ab ti’al bin u yila’al ma’ u jáawal u yantal u ja’il káaltal le kéen beeta’ak je’el ba’axak k’a’anan meyajil tumen jala’acho’ob, ts’o’okole’ yaan jayp’éel ba’alo’ob e’esike’ ts’o’okili’ u káajal u k’a’abéetkunsa’al u ja’il káaltal kéen úuchuk k’uub ti’ úuchben Egipto.
Britanikoil arkeologo’obe’ ts’o’okili’ u yáax a’aliko’ob yaan jump’éel kúuchil je’el bix le je’ela’, ti’al u káajbal siglo XX, ba’ale’ ma’ páatchaj u kaxtiko’obi’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
