Kin wu’uyik u tsikbalta’al ba’al yóok’lal le k’oja’anilo’, ba’ale’ náach ku yúuchul, mix táan in beetik u kuentail… chéen ka a’alabe’ ts’o’ok u k’uchul way tu’ux yano’one’. Ja’ak’ in wóol”, beey u ya’alikten ka’ach juntúul in tía kéen u k’a’ajs bix úuchik u káajal u yu’ubik jejeláas ba’alo’ob yóok’lal pak’be’en k’oja’an. Sáansamal, kéen áak’abchajake’, ku jach cha’antik ba’ax ku máansa’al tu’ux ku k’a’aytal péektsilo’ob ba’ale’ ma’ táan u na’atik mix ba’al, le beetike’ suukchaj u k’áatik ten ba’ax le ku ya’alalo’, wa ts’o’ok u ya’abtal ti’ máaxo’ob ku pa’ak’al yéetel ba’ax ku yúuchul yéetel Covid-19.
Ichil u yáanyamil yóok’ol kaabe’ káaj u yáalkab pak’be’en k’oja’an, ts’o’okole’, tu jo’oloj jump’éel ja’abe’, yanchaj u k’éexel u kukuláankil u piksi’ik’al kaaj yéetel bix u sutulsuut kuxtal suukchaj u yantal; lalaj jumpáay bix úuchik u lúubul tak óok’ol le k’oja’anila’, chéen ba’axe’ tu ts’ooke’, jach chíikpaj u kuxta’al jun jaats kaaj úuch p’ata’ak paachil yéetel úuch óotsilkunsa’ak.
Ba’ax ku ya’alal ti’ máak k’a’anan u beetik ti’al u kaláantik u toj óolal, bix unaj u múul yantal yéetel uláak’ máak, u nu’ukbesajilo’ob áantaj yéetel bix je’ets’ unaj u k’alkubáaj tu yotoche’ chíikpaj tukulta’ab ti’al máaxo’ob yano’ob te’e noj kaajo’, tumen náach ku máan ti’ bix u kuxtal máak ti’ kaajo’ob, je’el bix in ti’ala’, Xaya, tu noojolil Yucatán, tumen k’oja’ane’ yaanal bix úuchik u jaats’i’.
Tu jo’oloj jump’éel ja’abe’, le xla’ k’oja’anila’, ts’o’ok u beetik ka yanak k beetik tuka’atéen ba’ax ts’o’ok u suuktal k beetik: k kaxtik bix k kuxtal. Jump’éel u yichil ba’ax úuche’, leti’e jeets’ilo’ob páatchaj u beeta’al tumen lalaj kaaj ti’al u kaláantikubáaj, jump’éel ba’al unaj u beeta’al tak wa mina’an pak’be’en k’oja’ane’, tumen yaan kaajo’obe’, je’el bix in ti’ala’, tu’ux je’ets’ ti’ múuch’tambal beeta’ab tumen kajnáalo’obe’, u k’a’alal u bejilo’ob u yokol máaki’ tumen beyo’, je’el u béeytal u jach ila’al u yokol máaxo’ob ojéela’an ti’ u kaajalo’obi’, ts’o’okole’ u ti’al u beeta’ale’, ma’ u’uya’ab ti’ jala’ach wa je’el u páajtal u beetchajali’. Beyxan u ya’abil ba’ax beeta’ab ti’al u yutsil kaaje’, leti’e kajnáalo’ob máax óot u beeto’ob.
Beyxan, ba’ax káaj u k’a’ayta’al yéetel ba’ax ku ya’alal ti’ kúuchilo’ob k’i’itbesik péektsilo’obe’, ku ya’alal óoli’ chéen ti’al noj kaaj, le beetik yanchaj máako’ob láayli’ ichil u jejeláasil kaaje’, máaxo’ob káaj u beetiko’ob cha’ano’ob, táabsajo’ob, ts’íibo’ob, k’a’aytajil ju’uno’ob, tsoolilo’ob yéetel uláak’ ba’alo’ob, ti’al u kaláantikubáaj máak te’e kaajo’obo’, tumen leti’obe’ u yojelo’ob bix yanik ba’al tu kaajalo’obi’.
Maaya wíiniko’ob máaxo’ob láayli’ u meyajtiko’ob lu’um tu kaajalo’ob -je’el bix in ti’ala’- tu jach chíikbesajo’ob ba’axten jach táaj k’a’anan meyaj ku beetiko’ob, je’el bix le máaxo’ob yaan ti’ u kúuchilo’ob ts’akyaj, tumen mix juntúul ti’ leti’ob páatchaj u je’elelo’ob ka’alikil uláak’ máako’obe’ túuxta’ab tu yotocho’obi’. Tu ye’esajo’ob, uláak’ juntéen, ba’axten k’a’anan u kaláanta’al yéetel u meyajta’al lu’um.
Uláak’ ba’al, paalalo’ob te’e kaajo’obo’ -je’el bix le in ti’ala’- yanchaj u ch’éenel u bino’ob najil xook, ba’ale’ uláak’ jun jaats xane’, láayli’ ma’ xan béeychaj u kaambalo’ob ti’ u nu’ukbesajil Aprende en Casa, patjo’olta’ab ti’al u ts’a’abal xook ti’ u yotoch lalaj máak, tumen mix ba’al nu’uk yanik ti’ u yotoch maaya paalal ti’al u béeytal u xooko’ob. Ma’ chuka’an u nu’ukuli’, mina’an u taak’inil, mina’an Internet, ichil uláak’ ba’alo’ob. Tséel ti’ leti’ob túune’, ti’ xan ku xíimbal ajka’ansajo’ob ku meyajo’ob ti’ educación indígena tumen leti’ob xane’, yanchaj u yilko’ob ba’ax u beeto’ob ti’al ma’ sa’atal ti’ob u xoknáalo’ob yéetel ti’al u ts’áako’ob xook, kex tumen ma’ xan no’ojan yanik ba’al u ti’alo’obi’.
Táan u chukik jump’éel ja’ab je’ets’ek yaan pak’be’en k’oja’an yóok’lal Covid.19, ts’o’okole’ wa mina’an maaya kaajo’obe’ míin bejla’a yaanal bix u yúuchul ba’al tu noj lu’umil Yucatán, tumen k’a’anan meyaj ku beeta’al tumen kaaj, ts’o’okole’ ya’abach maayaobe’ ma’ yanchaj u páajtalil u je’elelo’ob, tumen wa ka u beeto’ob ka’ache’, ma’ táan u yantal ba’al u jaanto’ob, yéetel tumen kex mina’an ka’ach k’oja’ane’, yanili’ u jach meyaj máak ti’al u páajtal u chan náajalo’ob, kex ma’ táan u bo’otalo’ob je’el bix unaji’.
Covid-19 ku na’atal chéen beey xookolo’ob
Maayaob yéetel uláak’ máasewal máako’ob yaan te’e péetlu’umila’, leti’e máaxo’ob jach táaj aal lúubik k’oja’anil ichil tuláakal u lu’umil México, tumen ichil ba’ax ts’a’ab k’ajóoltbil ti’ Tercer Informe Epidemiológico 2021 de Covid-19, xoka’an ts’o’ok u kíimil 2 mil 106 u túul máasewal máak yóok’lal le k’oja’anila’, ba’ale’ ti’ le je’elo’obo’, tu lu’umil Yucatáne’ ts’o’ok u xo’okol 400 u túul máaswalo’ob kíimiko’ob tumen, le beetike’ ti’ yaan te’e yáax kúuchil tu’ux asab ya’ab máasewal máak ts’o’ok u kíimil tu yóok’lal.
Ya’abach ba’al ku máan tin tuukul le ken in tukult ba’axo’ob talamilo’ob ts’o’ok u máansik kaajo’ob yóok’lal pak’be’en k’oja’an ichil le ja’aba’, ts’o’okole’, míin mix táan in láaj ojéeltik. Ts’o’ok u máan chak ik’al yéetel k’a’amkach ja’ob, u mina’antal ja’, u mina’antal tu’ux u bin máak ti’al u ts’a’akal, u mina’antal bix u péek máak kajalkaaj, u p’áata’al ma’ táan u na’atal bix u náajaltik taak’in máak, ichil uláak’ ba’alo’ob; kéen in tukult bix tu jelbesaj in kuxtal Covid-19e’, ku taal tin pool le kaajo’obo’ -je’el bix in ti’ala’- tu’ux tuláakal u máakilo’obe’ ts’o’ok u yantal k-ilik bix kxíimbal kex ka k’atkúunsa’ak kbeel tumen péech’óolal wa tumen pak’be’en k’oja’an.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
