Arturo Cano, Alma Muñoz, Roberto González, Enrique Méndez, Elena Gallegos y Fabrizio León
Oochel Carlos Ramos Mamahua
K'iintsil
Ciudad de México
Viernes 29 ti' noviembre, 2018
Ma’ili’ káajak tsikbal tu beele’, jump’éel chowak k’áat chi’ tsikbal beeta’ab ichil jo’olpopilo’ob, aj ts’íibo’ob yéetel aj ts’íib péektsil ti’ La Jornada, yéetel Andrés Manuel López Obradore’, jo’olpóop yéeya’ane’ tu ts’áaj u níib óolalil úuchik u páajtal u mu’uch’ul “tsikbal, ti’al ka yanak, je’el bix u ya’alik Monsi (Carlos Monsiváis), jump’éel wóolis tsikbal”.
“U muuk’il k’eex” u k’áat u beete’, ku ya’alik, leti’e’ kaajo’. “Kaaje’ táan u yáantaj, táan u táakmuk’tik, ba’ale’ le je’elo’ ma’ unaj u xu’ulili’”, le je’elo’, ku ya’alik “leti’e’ ba’ax ken k beet ti’ le wakp’éel ja’abo’ob ku taala’ tumen ma’atáan k ka’a yéeyikbáaj, tumen wey tu lu’umil Méxicoe’, je’el u beetik u jach k’astal ba’ale’”.
Beyxan tu p’ataj jach sáasile’, tu yóok’olal ba’al yaan u yil yéetel taak’ine’, ba’ax ku taal u k’iine’ “jump’éel túumben política”. Jump’éel nu’ukbesaj tukulta’an ti’al ka yanak ba’ax ku k’aaba’intik beey “u neoliberal k’iinilo’ob” ma’atáan u k’a’abéetkunsa’al. “Ma’ táan u yantal jala’ach chéen ti’al financiero koonol”, tu ya’alaj. “Enérgetico nu’ukbesaj tukulta’an ti’ neoliberal k’iinilo’obe’ ma’atáan u beeta’ali’. Lelo’ jach sáasil yanik. Ma’atáan u yantal económico ba’al ti’al le je’elo’”.
Te’e tsikbalo’ tu ya’alaje’, yaan u kaxtik múul meyaj yéetel Estados Unidos ti’al ka túumbenkunsa’ak Tratado de Libre Comercio de América del Norte tumen jach ma’ ya’ab tu binetaj ti’al ka laj k’aschajak, tumen óota’ab táakbesbil u sector energéticoil mexicano ti’ capital privado –táaka’an ti’ k’eexilo’ob beeta’ab ti’ energético a’alamaj t’aan táakmuk’ta’ab tumen jala’ach Peña Nieto-. Yóok’olal le je’ela’, ku ya’alik, ka’alikil táan u yúuchul tsikbalo’obe’, asab ya’ab úuchik u k’áata’al tumen u múuch’il meyaj u jala’achil Enrique Peña Nieto ka p’áatak capítulo energético, wa ku ke’etel bix úuchik u beeta’al tumen u jala’achil Estados Unidos.
Ka’aj t’aanaj yóok’olal u yantal táanxel máako’ob wa migratorioe’ tu ya’alaj “jela’an” yanik ba’al úuchik u káajsa’al tumen u múuch’il táanxelil máako’ob jach jump’íit táanil ti’ u k’iinilo’ob yéeyajil ti’ u lu’umil Estados Unidos, ts’o’okole’ tu ya’alaj ti’ u jala’achile’ ma’atáan u éejentik ka yanak tuukulo’ob je’el bix “tercer país seguro”, mix uláak’ wa ba’ax ka u loobilt u páajtalil táanxel máako’ob.
Uláak’ ba’al tu ya’alaj k’a’anan u ts’aatáanta’al ti’ ba’al yaan u yil yéetel centroamericano’ob táan u k’áatalo’ob México ti’al u k’uchulo’ob Estados Unidose’, leti’ ka jach ila’ak ba’ax beetik u yúuchul.
“To’one’ jach k k’áat ka mu’uk’anchajak democracia ti’ centroamericano lu’umo’ob. Ba’al jach k’a’anan u tsikbalta’al tumen to’one’ láayli’ taak k ilik ka jéets’ek tu beel u políticail autodeterminación”.
Beey túuno’ ka t’aanaj yóok’olal jeets’ t’aan tu beetaj ti’al ka meyajnak Guardia Nacional tu yáamil Ejércitoe’ yanchaj “u yúuchul yéeyaj kex ichil ch’ich’iltuunich yanik ba’al”, tumen tu ya’alaje’ ma’atáan u cha’abal u p’áatal jump’éel noj múuch’il meyaj ti’ u noj lu’umil México, tu yáanal u k’ab táanxel muuk’, je’el bix úuchik u yúuchul yéetel Marina tak ma’ seen úuchako’.
Ya’ab meyajo’ob bíin beeta’ak ti’ in jala’achile’, ku ya’alik, yaan u béeytal tu yóok’olal bix p’ata’an ba’al tumen posrevolucionario jala’acho’ob: “Tajan ya’ab ba’al le beetik ma’ tu chukaj u k’iinil u laj ts’o’oksal ba’al tumen neoliberalo’ob.
Carmen Lira, máax jo’olbesik pik’il ju’une’, tu káajsaj tsikbal yéetel u k’áatanil ti’ jala’ach yéeya’an ti’al u ya’alik jach ba’ax bíin úuchuk yéetel Estados Unidos, “bix ku p’áatal ba’al ichil taak’in yéetel capital”.
