Je’el bix uláak’ ya’abach kaano’ob ti’ u lu’umil Yucatáne’, chaykaane’ ma’ jumpáay yanik ti’ tsikbalo’ob ku ya’alal tu yóok’lal. Ts’o’okole’ yaan tak u meedyosil kóomunikaasyon a’alike’ jach táaj sa’ajbentsil ti’ wíinik tumen ku chi’ibal, ba’ale’ u jaajile’ ma’ tu beetik k’aas -je’el bix le uláak’o’obo’- tumen no’ojan ti’al kuxtal ku yantal te’e lu’uma’.
Chayilkaane’, ts’a’aban u sientiifikoil k’aaba’ beey Spilotes pullatus, ts’o’okole’ táaka’an ichil u múuch’il Colubridae, tu ya’alaj Luis Fernando Díaz Gamboa, máax jo’olbesik Red para la Conservación de Anfibios y Reptiles de Yucatán.
En español: Chaykán, un reptil envuelto en mitos
Ma’ sajbe’entsil ti’ wíiniki’, tumen mina’an u ts’aakil. Ba’ale’ u ts’a’aye’ leti’e’ ba’ax je’el u beetik k’aas ti’ máake’”, tu ya’alaj.
“Ma’ polok kaani’; ku béeytal u chichankúunsikubáaj wa u kóochkinsikubáaj ti’al u ye’esik maas nojoch. U yiche’ nuuktak, ts’o’okole’ u bak’pachile’ wóolita’an tumen k’an boonil yéetel u nak’e’ k’aank’an, yéetel je’el u k’uchul u p’is tak óoxp’éel meetróos”, tu ya’alaj.
Ku yila’al ti’ u péetlu’umil San Luis Potosí tak Perú, Bolivia yéetel Brasil. Beyxan tu petenil Yucatán, tu’ux táaka’an Kaanpech, Yucatán yéetel Quintana Roo.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
