Saak’ juntúul ti’ le ik’elo’ob maas nojoch ojéela’an yaan

Saak’e’ (Tropidacris cristata) juntúul ti’ le maas nojoch ik’el ojéela’an yaan, ts’o’oke’ je’el u k’askúuntik paak’áalo’ob. U yila’ale’ yaan ba’al u yil yéetel beyka’aj u yo’och yaan; yaan k’iine’ jach chika’an u yila’al yéetel yaan uláak’o’obe’ ma’atech, beey tu ya’alaj jbiólogo Arturo Bayona, máax ku meyaj tu najil xook Instituto Tecnológico Superior de Felipe Carrillo Puerto yéetel máax jo’olbesik xan museo Casa de la Naturaleza.

“Especies beya’ suuk u yila’al ts’o’oke’ nonoj yaan wa chan yaan ba’al u jaantej, beyxan je’el u k’askúuntiko’ob ba’al, je’el bix paak’áalo’ob, t’a’aj k’áax, ba’ale’ kéen ya’abake’ ku multik ba’al. Leti’obe’ kuxa’ano’ob ti’ k’áax, wa k-xotik che’obe’, ktselik u che’ilo’ob k’áax, yéetel su’uk, le beetik ku káajal u k’i’itbesikubáajo’ob tu séeba’anil”, tu ya’alaj jxak’al máak.

Ku yila’al tu noojol-lak’inil México tak Argentina; u k’aaba’ ich káastelan t’aane’ chapulín gigante, chapulín forestal wa chachalaca, ba’ale’ lelo’ yaan ba’al u yil y{eetel tu’ux lu’umil yaan. Saak’e’ ku p’isik ichil 55 tak 70 milímetros; u xiibile’ maas chichan ti’ u xch’uupulil, tumen leti’obe’ ku náakal tak 120 milímetros.

”U boonile’ jejeláas bixij, ba’ale’ u xiik’e’ chak yéetel boox u jáalikilo’ob; kéen xik’náalnake’ ku yila’al tu beel, ts’o’oke’ beey u k’ajóolta’alo’. Tu táankelemile’ k’as ya’ax wa boox u boonil, yéetel yaan u k’an t’o’olil”, tu ya’alaj jbiólogo’.

Ku jaantik xíiwo’ob yéetel ki’ u yu’ubik mango, cítricos, xa’an yéetel k’áaxil che’ob. Byexan je’el u k’askúuntik u chuun che’ob. Yaan ba’alche’ob jaantik, je’el bix ch’íich’, yéetel wíinike’ láayli’ xan ma’ uts u ti’ali’ ikil u k’askúuntik tu’ux kaja’an.

Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan