K'iintsil
La Jornada Maya
17/07/2025 | Río Lagartos, Yucatán
Ikil u kaxta’al u muk’anchajal wíinik tu táan u k’eexilo’ob yóok’ol kaab te’el kaajo’obo’, 13 u p’éel múuch’o’ob ti’ u petenil Yucatáne’ tu much’ajubajo’ob tu kaajil Río Lagartos ti’al u meyajta’al jump’éel red de estaciones meteorológicas comunitarias.
Meyaje’ úuch yéetel u láak’inaj jmeteorólogo Juan Palma —juntúul máax k’i’itbesik yéetel péektsiltik ciencia climática tu lu’umil México— yéetel u táakmuk’tajil WWF México beyxan Programa de Pequeñas Donaciones ti’ u mola’ayil PNUD, kaajo’ob táakpaje’ tu xak’alto’ob bix u meyaj, u kaláanta’al yéetel bix u núupul u estacionesilo’ob. Beyxan tsikbalta’ab bix je’el u jelbesa’al datos meteorológicos tumen inteligencia artificial ti’al ka yanak nu’ukulo’ob je’el u meyaj ti’ chuk kayo’ob, kabnáalo’ob yéetel kolnáalo’ob.
“Estaciono’obe’ jach k’a’anantak ti’al u kanik máak u xok datos, u kan u na’at bix kun máan k’iin yéetel u maas meyaj tu beel ba’ax kbeetik”, tu ya’alaj Abel Novelo, Sisalil. “Je’el bix, ti’al u ka’ kuxkíinsa’al manglar, ba’ax ku yojéelta’al yóok’olale’ je’el u yáantiko’on kna’at bix u nu’ukil u yantal kuxta’ali’, beyxan k-ojéeltik beyka’aj cháak k’áaxij wa ba’ax jelpaj yéetel yáax k’iin”.
Beey túuno’, Everardo Chablé Huehuet, juntúul u kajnáalil Komchén, Hopelchén, Kaanpeche’, tu ya’alaj u k’a’ananil estaciones ti’al u kaláanta’al k’áax: je’el u meyaj ti’al u nu’ukta’al iik’, yéetel u yáanta’al tak poolo’ob ku beeta’al kéen kíimik u yik’elo’ob kaab. Beyxan kolnáalo’ob, tumen je’el u jach áantaj ti’al u jejeláastal ba’ax ku pa’ak’a’al”.
Silvia Canul Díaz, ti’ u kaajil Tzucacab, Yucatán máax yaan tu kaláantal k’áax PUUC, tu ya’alaj: “beey juntúul máax tséentik u yik’elo’ob kaabe’, ku yáantaj ti’al u maas uts úuchul meyaj yóok’ol. Kts’áak u níib óolalil WWF, PNUD yéetel meteorólogo Juan Palma tumen uts u chéen tsikbaltik ba’al ti’al k-kaambal”.
Tu ts’ook meyaje’, máaxo’ob jbine’ tu jets’o’ob yaan u kaláantiko’ob tu beel le estacioneso’ yéetel yaan u k’i’itbesiko’ob datos tu kaajalo’ob. Beyxan WWF yéetel PNUDe’ tu mokt’anto’ob u láak’inajo’ob ti’al beyo’ u yilko’ob ka uts aktáanta’ak crisis climática te’el kaajo’obo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
