K’uris kaab, ki’iki’ ba’al kaab ku ts’áak

Ich káastelane’ k’ajóolta’an beey mosca de la virgen yéetel Trigona fuscipennis u científico k’aaba’. Lela’ juntúul ti’ le ik’elo’ob kaab ku máan u k’i’itbes u ta’an nikte’ob tu Petenil Yucatán, ts’o’oke’ mina’an u yaach, ba’ale’ kex beyo’, jach uts u kaláantik u taanaj ti’ uláak’ ba’alche’ob, ts’o’okole’ jach ki’ le kaab ku beetiko’obo’.

Kex tumen u yik’elo’ob kaabe’, u wíinkilale’, óoli’ je’ex u ti’al xya’axkach, tumen óoli’ jul booxtako’ob. U kama’ache’ boox, ba’ale’ yaan jump’éel chak t’o’ol tu paach u jo’op’éel box koj. U nak’e’ óol beyka’aj u kóochil u tórax. Ku p’isik ichil 5.0 yéetel 5.3 milímetros. Le ku máan u molo’ob kaabe’, jul booxtak. Ba’ale’ u xúunáan kaabile’ maas chak boox u boonil.

Ya’ab tu’ux ku yila’al tu noj lu’umil México. Yaan ila’an Pueblai’, ba’ale’ beyxan Chiapas, Chiapas, Oaxaca, Veracruz, Tabasco yéetel U Petenil Yucatán, tu’ux ts’o’ok u k’a’anantal tumen ku tséenta’al ti’ maaya kaajo’ob. Ba’ale’ yaan xan Centro yéetel Sudamérica.

“Weye’ suuk u yantal u kaabil, ts’o’oke’ ku ts’áak ti’ k’áax tu’ux húmedo, le beetik wey u lu’umil tu’ux ku beetiko’ob”, tu ya’alaj jbiólogo Pablo Manuel Rubio Taboada, máax jo’olbesik Áreas Naturales Protegidas tu ayuntamientoil Benito Juárez.

U jejeláasil Trigona fuscipennise’, táaka’an ichil u múuch’ ik’elo’ob suuk u beetik u k’u’ob tu’ux ku yilko’ob ku béeytal ti’ nukuch che’ob, je’ex u yotoch k’amas wa tak u k’u’ uláak’ ch’íich’o’ob chéen beey p’aatal tu k’ab che’ob.

“Séeba’an u beetik wa ba’ax kéen u yil táak u multa’al (tak yéetel wíinik), u yojel bix u k’axkubáaj tu tso’otsel u pool máak wa u yokol yáanal nook’, tu’ux je’el u chi’ibal yéetel u koj, ma’ yéetel u yaachi’ tumen lelo’ mina’an”, tu ya’alaj Rubio Taboada.  

 Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan