K'iintsil
Efe
01/09/2025 | San Juan, Puerto Rico
Kex 3 mil máake’ múuch’ le domingo máanika’, ti’al u xíimbalo’ob tu bejilo’ob Viejo San Juan, ti’al u k’áata’al ka u jatsubáaj Puerto Rico, lel’a jump’éel ba’ax k’uch tak jayp’éel u noj kaajilo’ob Estados Unidos.
La Marcha Por La Independencia de Puerto Rico, k’aaba’inta’ab xíimbal beeta’abij. Káaj tu noojolil Capitolio (Parlamento), tu jo’oloj k’aaynak iLe himno revolucionario, ti’al u ch’a’ajolta’al bej yóok’ol San Francisco tak ka’aj k’uch máak Tribunal Federal. Xbeet balts’am Magali Carrasquillo, máax táakpaj xan te’el xíimbalo’, tu ya’alaj ti’ EFEe’, u k’áat in lu’ume’ “mu’uk’a’an yéetel jáalk’ab”.
Walkila’, u noj lu’umil Puerto Ricoe’ jeets’el beey Estado Libre Asociado, desde u ja’abil 1952, le beetik petene’ yaan jump’íit u autonomíail beyxan u muuk’ u jala’ach yéetel u parlamentoil le kaajo’ ba’ale’, kex beey yaniko’, tu yáam u muuk’ Estados Unidos p’aatal u muuk’il defensa, u xuul kaajil yéetel relaciones diplómaticas, le beetik Carrasquilloe’ tu ya’alaj ku táakmuk’tik ka u jatsubáaj ti’ u lu’umil Estados Unidos.
“Weye’ yaanal máax a’alik ba’ax ku beetbil, beyxan ku je’ets’el ba’ax ku yúuchul yéetel k-kuxtal, ktaak’in, ts’o’oke’ ma’atech kchíimpolta’al. Le beetik teene’ in k’áat ka ts’a’abak u xuul le je’elo’, ka je’ets’ek ba’ax u k’áat u ya’abil máak”, tu ya’alaj.
Leti’e’ táakpaj te’el xíimbalilo’ yéetel u nook’il u ko’olelilo’ob ‘Las Lolitas’, jump’éel múuch’ ko’olel ku chíikbesiko’ob Lolita Lebrón, juntúul máax jo’olbes ka’ach péeksajil ti’al u jatsikubáaj Puerto Rico, máax tu chukaj 24 ja’abo’ob k’ala’an úuchik u ts’o’ots’onik u Congresoil EU, tu yáax k’iinil mayo ti’ u ja’abil 1954.
Te’el súutuk xíimbalo’, yanchaj ts’íibo’ob yéetel t’aano’ob je’el bix ‘Lucha sí, entrega no’ beyxan ‘Solo me sé tres palabras en inglés: yankees go home’. Beyxan yanchaj uláak’ xíimbalo’ob beeta’ab tu noj kaajilo’ob Ohio, Illinois, Florida,
Massachusetts, Nueva Jersey yéetel Nueva York, tu’ux kaja’an maanal 5 millonesil puertoricoilo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan