Ricardo López Santillán
Investigador de la UNAM, adscrito al CEPHCIS
Le ki’ichkelem noj beja’ u chíikulal xwo’okin tuukulo’ob yéetel mantats’il t’aan. Yucatekoilo’ob, jo’ilo’ob yéetel máaxo’ob t jets’aj k p’aatal kajtal te’e kaaja’ k jach ki’iki’ óoltik Paseo de Montejo. Kex tumen mixba’al ti’ tuláakal ba’axe’ yani’, k ti’al; mix xan ba’ax yaan u yil yéetele’ unaj u beetik k t’aanili’. U ti’al kaaj; jejeláas bix u k’a’abéetkunsa’al, jejeláas máax k’a’abéetkunsik. Ba’ax ku chíikbesike’ ku beetik u yantal u t’aanil mantats’.
Beey u ti’al kaaje’, ku na’atale’ ku k’a’abéetkunsa’al xan beey u kúuchil ti’al u much’ikubáaj kaaj, u ya’abile’ ti’ ku beeta’al Monumento a la Patria, óoli’ keet yanik, wa ma’ maanal yéetel Plaza Mayor. U ts’ook ka chíikpaje’, leti’e ba’ax úuch tu k’iinil 8M. Ba’ale’ ti’ ku yantal jejeláas líik’saj t’aani’, ku laj xíimbalta’al le noj bejo’ yéetel ku je’elelo’ob ti’al u chíikbesa’al le ba’ax ku ya’alalo’.
También te puede interesar: La disputa por Paseo de Montejo
Tu paach ba’atel ku yantal yóok’lal Paseo de Montejoe’ ku jéets’el jayp’éel noj k’a’anan tuukulo’obi’, je’el bix, le ba’ax unaj u chíikbesa’ali’ yéetel bix unaj le kaajo’. U ba’ateta’al u yojéelta’al máax ti’al wa ba’ax unaj u ts’a’abal te’elo’ ma’ táan u jóok’ol chéen ti’ juntúul máaki’, jejeláas máaxo’ob ts’áak u tuukulo’obi’.
Kúulpach ti’ u tuukulil gobernanza yane’, jka’anal xook Antonio Azuelae’, ku tukultike’, xwo’okinil ku tantal yóok’lal le noj beja’, ku yúuchul yóok’lal bix tsola’anil u kuxtal kaaj. Unaj u kéet aktáanta’al tuukulo’ob yaan, tumen beey u mu’uk’anchajal pajtalil, mola’ayo’ob yéetel kaaj.
Yéetel túun le tuukula’, in k’áat in xak’alt tukult kamp’éel keet tuukulo’ob yaan ti’ kaaj yóok’lal Paseo de Montejo. Ba’ale’ u jaajile’, le tuukulo’oba’ yanchaj yóok’lal túumben meyaj beeta’ab te’elo’, u beel u máan t’íinchak balak’ ook, ba’ale’ náach yanik u nooyil tsikbal, ma’ túumbeni’. Le kamp’éel ba’alo’obo’, leti’ le je’elo’oba’: úuchik u ts’a’abal u chíikulal Los Montejo, u beeta’al ba’ax k’aaba’inta’ab Paso Deprimido, u ch’éenel u beeta’al u Carnavalil u kaajil Jo’ te’e noj bejo’ yeetel, le táant u beeta’alo’, u beelil u máan t’íinchak balak’ ooki’.
Le ba’alo’oba’ ts’o’ok u chíikbesiko’obe’, ma’ chéen ch’a’abil u je’ets’el jump’éel tuukul ti’al u páajtal u ch’a’anukta’al a’almajt’aan wa bix u yóol jala’ach tu táan le je’ela’, tumen kex yaan k’iin jun jaatse’ ku chíimpolta’al u t’aan, ku p’áaal uláak’ paachili’, wa ma’ táan u éejenta’al ba’ax ku beeta’ali’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
