U béeytal u k’éexel kalesa ku jíita’al tumen tsíimin ti’al ka súutuk eleektrikaobe’ ma’ táan u jáan béeytal, beey u ya’alik Unión de Conductores y Pequeños Propietarios de Carruajes de Yucatán, ku meyaj tu noj kaajil Jo’. “Ts’o’okole’, k-éejentik eleektrikóo ba’ale’ ku p’atik tséelik u nooyil ba’ax suuk te’e lu’uma’, le beetik ma’ kéet yanik yéetel k tuukuli’”, tu ya’alaj Eduardo Echeverría Ayala, u no’oj k’abil meyaj le múuch’ilo’.
“Mina’an to’on u taak’inil, wa ka béeyake’ unaj u jéets’el t’aan ti’al u yila’al bix kun beetbil. Jump’éel eleektrikáa kalesae’ ku tojoltik ichil 700 tak 800 mil pesos, ts’o’okole’ u báateriae’ ku tojoltik 100 mil pesos, ts’o’okole’ chéen ti’al u meyaj ka’ap’éel ja’ab, mina’an to’on u taak’inil ti’al k bo’otik”, tu ya’alaj.
También te puede interesar: Por los altos costos de calesas eléctricas 'habría que llegar a acuerdos': caleseros
Je’el bix u k’a’ajsa’ale’, máax táan u báaxal kuuch ti’al u beetik u jo’olpóopil u noj kaajil Jo’, ti’ u múuch’kab almejenil PANe’, Renán Barrera Concha, tu ya’alaje’ yaan u tuukulil ti’ u k’exik bix u nu’ukil u meyaj ajkalesero’ob. Ba’ale’, ajmeyajo’obe’ ma’ u much’ajubáajo’ob mix juntéen yéetel, mix xan yéetel uláak’ ajbáaxal kuuch.
“K-ojele’ yaan jump’éel tuukul meyaj, ba’ale’ wa k tukultik bix u meyajo’ob t-éetele’, míin je’el u yantal wa ba’ax utsil k ti’al, kex ma’ táan k-ojéeltik ba’axei’, ba’ale’ ma’ in k’áat in wa’al mix ba’al beorai’”, tu ya’alaj máax jo’olbesik u múuch’il kalesero’ob.
Múuch’kabile’ táan u páa’tik ka núukak ti’ wa táaka’an ichil tsoolmeyaj tukulta’an u beeta’al tumen ajbáaxal kuucho’ob, “ma’ k’aalal k tuukuli’, to’one’ je’el k-óotik ka tsikbalnako’on, ba’ale’ le je’elo’ ma’ u k’áat u ya’al wa yaan u yantal ba’ax kun k’éexeli’”, tu ya’alaj, ts’o’okole’ ma’ bin táan u yóotik u k’exo’ob u ts’íimino’ob yéetel elektrikóo ba’al.
Ti’ k’a’aytajil tsikbal beeta’abe’, Echeverría Ayalae’ tu ya’alaj tsíimino’ob ku kaláantike’ ku ts’aatáanta’alo’ob tumen u ajts’akyajilo’ob Universidad Autónoma de Yucatán (UADY), máax yéetel u beetamjo’ob mokt’aan, “utsil kuxa’ano’ob, ma’alob u tséenta’ano’ob yéetel ojéela’an bix unaj u meyajo’obi’”, tu jets’aj.
Ts’íimino’obe’ toj u yóolo’ob
Echeverría Ayala tu ya’alaje’ máax chéen ku sakach t’aane’ ku ya’alike’ ku loobilta’al tsíimino’ob kéen beeta’ak u meyajo’ob. Ba’ale’ ba’alche’obe’ uts yaniko’ob tumen kaláantano’ob; lalaj miércolese’ ku biinsa’alo’ob ti’al u yila’alo’ob tu noj najil xook Veterinaria, ti’ UADY, ba’ale’ walkila’ k’ala’an, le beetike’ yaanal tu’ux ku yila’alo’ob.
Le beetik leti’e’, ku yaj óoltik t’aan ku beeta’al tumen múuch’kabilo’ob kaláantiko’ob ba’aleche’, tumen mina’an u yóol ba’ax ku ya’aliko’ob ikil u k’a’abéetkunsa’al le ba’alche’oba’. Kex beyo’, kalesaobe’, ts’o’ok maanal 100 ja’abo’ob yanak te’e noj lu’uma’.
“Ku ya’aliko’ob ba’al t-óolal ba’ale’ ba’ax k beetike’ taak’al ti’ a’almajt’aan. Yaan tu’ux u yuk’iko’ob ja’ te’e tu’ux k meyajo’, ba’ale’ ma’ táan u páajtal u yantal ch’óoy jach tu tséeliko’obi’, tumen ku báaxalo’ob. Ma’ táan u yuk’ik jump’éel liitro ja’, ku yuk’ik kex ichil 40 tak 60 liitros, ts’o’okole’ ma’ mantatsi’, mix síis ja’i’, tumen je’el u kíimil tumene’”, tu ya’alaj.
Kaajo’ob tu’ux yaani’
Máax jo’olbesik múuch’kabile’ tu ya’alaj chéen tu kaajil Jo’ yéetel Izamal yaan kalesaob. Yóok’lal u méek’tankaajil Motule’ tu ya’alaje’, “ma’ jump’éel kaaj tu’ux ka k’uchuk ya’abach máax xíinximbali’, kalesaobe’ ku k’a’abéetkunsa’al beey taxi, le beetik ma’ túumbenkunsa’abi’, chéen k’e’ex tumen mototaxi”, tu ya’alaj.
Yóok’lal u kaajil Progresoe’, tu ya’alaj, “míin chéen ka’ap’éel wa óoxp’éel winalo’ob meyajnajij. Ba’ax ti’al ku seen k’a’abéetkunsa’al taak’in ti’al jump’éel elektrikáa kalesae’ wa chéen ta’ap’ kun k’askúuntik, tu ya’alaj.
Jo’oljeake’ Eduardo Echeverría Ayala yéetel máax jo’olbesik Desarrollo Económico y Turismo ti’ u áayuntamientoil Jo’, Eduardo Seijo Solís tu much’ajubáajo’ob ti’al u ka’a jets’iko’ob tsoolmeyaj ku k’a’abéetkunsa’al walkila’. Ba’ax uláak’ kun jets’bile’ yaan u ts’a’abal k’ajóoltbil tu jeel k’iin.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
